Terwijl de meeste jaren de toptienlijstjes van de voorselectiecommissie redelijk overeen kwamen, werd dit jaar juist gekenmerkt door een grote variatie in de favorieten. Dat zou enerzijds kunnen wijzen op een groot aanbod ‘goede projecten’ en anderzijds op de veelzijdigheid in het aanbod. Hoewel er door de voorselectiecommissie voor gekozen werd tien projecten aan de externe jury voor te leggen, besloot de externe onafhankelijke jury zelf drie projecten aan deze lijst toe te voegen. De groslijst voor de Zuiderkerkprijs kwam hiermee op dertien projecten.

De dertien voorgeselecteerde projecten zijn individueel bestudeerd op grond van aangeleverd materiaal en vervolgens zijn ze gezamenlijk bezocht. Op alle locaties is ter plekke een toelichting gegeven door de architect, opdrachtgever of anderszins betrokkenen en zijn een of meerdere woningen bezocht.

De jury besprak tijdens de dag de criteria en nam de definitieve keuze welke criteria doorslaggevend moesten zijn om de uiteindelijke winnaar van de Zuiderkerkprijs te kunnen bepalen. Aan het einde van de excursiedag werden drie projecten genomineerd, waarvan er één het winnende project is.

De jury Zuiderkerkprijs 2008 bestond uit:

• Hans Ibelings, architectuurcriticus en voorzitter
• Jacqueline Tellinga, gebiedsontwikkelaar particulier opdrachtgeverschap gemeente Almere
• Arie van der Neut, HVDN Architecten en winnaar Zuiderkerkprijs 2008

De jury werd ondersteund door Sabine Lebesque, architectuurhistoricus en adviseur van de afdeling Regie Productie van het OGA, Vibeke Gieskes, freelance redacteur van het Projectenboek en de Projectenwebsite, en Caroline Uittenbroek, redactiemedewerker van het Projectenboek en de Projectenwebsite.

De Prijs

Reinoud Oudshoorn

Dit jaar is Reinoud Oudshoorn (Ommen, 1953) uitgenodigd om de Zuiderkerkprijs te maken. Oudshoorn is naast zelfstandig kunstenaar ook docent aan de Koninklijke Academie in Den Haag. Hij is al zijn leven lang gefascineerd door ruimtelijkheid, transparantie, een verlangen naar harmonie en door de klassieke regels van het perspectief. Dit zijn de ingrediënten waarmee hij objecten maakt, meestal van hout, staal en glas. Maar alvorens tot een vorm te komen begint hij met schetsen, meestal op roze ruitjespapier. Als de ideeën aanleiding vormen voor het uitwerken in de richting van een beeld, maakt hij tekeningen op het formaat dat het beeld uiteindelijk moet krijgen en die ook daadwerkelijk als mal dienen bij de constructie.

Zijn werk beweegt zich tussen het tweedimensionale en het driedimensionale in. Een schilderij vindt hij teveel illusie of bedrog en een beeld is teveel een obstakel. Hij probeert een brug te slaan tussen de ruimtelijke illusie van het platte vlak en de concrete realiteit van het driedimensionale beeld. Een beeld moet voor Oudshoorn meer ruimte opleveren dan het inneemt.

De Zuiderkerkprijs 2009 is gemaakt van aan elkaar gelaste stalen staafjes, waarbinnen platen matglas zijn gesoldeerd. Het object hangt aan de wand, omsluit een ruimte waarachter zich een andere ruimte bevindt. Het biedt vanuit verschillende standpunten verschillende perspectieven en vormt daarmee een spel tussen illusie en ruimtelijkheid.

Zie ook: De magie van mist, over het werk van Reinoud Oudshoorn, Pietje Tegenbosch, 2008 en www.reinoudoudshoorn.nl

De Zuiderkerkprijs is niet alleen een jaarlijkse prijs voor architecten en opdrachtgevers van wat naar de mening van de jury het beste opgeleverde woningbouwproject van Amsterdam jaar is, het is ook een manier om de stand van zaken in de Amsterdamse woningbouwproductie te peilen.

De jury van de Zuiderkerkprijs 2009 bekeek dit jaar niet alleen de tien door het Ontwikkelingsbedrijf Gemeente Amsterdam voorgeselecteerde projecten, maar voegde er zelf nog drie aan toe. Deze projecten waren afkomstig uit een lijst van 55 woningbouwprojecten die in het jaar 2008-2009 in Amsterdam zijn opgeleverd. Deze 55 projecten zijn tot stand gebracht door 36 opdrachtgevers en 49 architecten. De observatie van de jury, aangevuld met toelichtingen van ontwerpers en opdrachtgevers, en in de meeste gevallen ook gesprekken met bewoners, vormden de basis op grond waarvan de jury drie projecten heeft genomineerd. Dat zijn overigens geen van drieën projecten die de juryleden zelf aan de lijst van tien hadden toegevoegd.

De dertien projecten liepen in omvang uiteen van 6 tot 228 woningen. De ligging varieerde van buitenwijk tot binnenstad, de opdracht behelsde zowel een kleine invulling als een groot complex, sociale woningbouw op IJburg als exclusieve appartementen in Buitenveldert.

Dat maakt de dertien projecten lastig vergelijkbaar, want behalve dat ze met elkaar gemeen hebben dat het in de eerste plaats woongebouwen zijn en nog maar kortgeleden opgeleverd, zijn ze verder allemaal in bijna alle opzichten anders.

Alle dertien projecten hebben in de ogen van de jury evidente merites, maar meermalen vroeg de jury zich af of, en zo ja, welke duurzame betekenis het project zou kunnen hebben. De beoordeling van een project waarvan de nieuwheid vaak nog is te ruiken, bestaat onvermijdelijk voor een aanzienlijk deel uit projectie en speculatie. Hoe het zich werkelijk de komende decennia zal houden, en of het niet binnen een halve eeuw ten prooi zal vallen aan dezelfde slooplust die nu zo pregnant woedt in de Westelijke Tuinsteden, is nog onbewezen.

Hoe ongewis ook, voor deze jury was de belofte die een project in zich draagt, het vermoeden van een waardevolle toekomst van wonen in de stad die in een project besloten ligt, een belangrijk criterium. Is het niet alleen nu, maar ook over twintig of dertig jaar fijn om hier te wonen? Die belofte schuilt in de kwaliteit en de flexibiliteit van de woningplattegrond, in materiaalgebruik, uitvoering en detaillering, waarvan verwacht kan worden dat ze de tijd zullen doorstaan. En de belofte schuilt in de wijze waarop het woongebouw deel uitmaakt van de omgeving, en in de wijze waarop het bijdraagt aan de stad en het stedelijk leven.

Over de drie nominaties was de jury van deze dertiende editie van de Zuiderkerkprijs unaniem: die gaan naar woongebouw Collage op de hoek van Hoofdweg en Bos en Lommerweg, ontworpen door Geurst & Schulze architecten in opdracht van Hillen en Roosen; Het Kadegebouw aan de IJburglaan van Dok Architecten in opdracht van Ontwikkelingscombinatie Waterbuurt West (Eigen Haard en Het Waterhuis) en het woongebouw VOC Cour van MVRDV in opdracht van Wodan.

Zonder dat hier sprake was van opzettelijke spreiding, vertegenwoordigen deze projecten drie belangrijke categorieën woningbouwopdrachten: stedelijke vernieuwing, stedelijke uitbreiding en stedelijke verdichting. Daarmee geven ze een beknopte doorsnede van de Amsterdamse woningproductie, waarin alleen de stedelijke vernieuwing ontbreekt, zoals die vooral in Amsterdam Zuidoost en de Westelijke Tuinsteden is te vinden. In de lijst van dertien bevonden zich enkele verdienstelijke projecten van stedelijke vernieuwing, maar geen daarvan was voor de jury overtuigend genoeg voor een nominatie.

Misschien is dit wel veelzeggend voor de complexiteit van opdrachten in deze categorie stedelijke vernieuwing. Het ligt meestal niet zozeer aan de architectonische kwaliteit en evenmin aan de goede intenties van opdrachtgever en architect. Het is vooral de autonomie ten opzichte van hun omgeving, waarmee de jury het moeilijk had. De jury kon zich niet aan de indruk onttrekken dat veel projecten binnen de eigen perceelsgrenzen helder en consistent ontworpen zijn, maar dat ze zich bedoeld of onbedoeld onttrekken aan hun omgeving. Juist in de Westelijke Tuinsteden bestaat een subtiele samenhang tussen stedenbouwkundige structuur en architectonische invulling, tussen de grote en de kleine schaal. De ervaring van ruimtelijkheid wordt hier mede gedragen door de bescheidenheid en uniformiteit van de bebouwing. Veel nieuwbouw ziet er ostentatief anders uit en is anders verkaveld dan wat er stond. Zonder aanmatigend te willen zijn, kreeg de jury in veel gevallen niet de indruk dat deze veranderingen volmondig verbeteringen kunnen worden genoemd.

Vier van de dertien projecten bevinden zich in modernistische omgevingen; en drie van de vier zoeken een verstandhouding met de open verkaveling. Dat geldt voor Crystal Court van Tangram Architecten in opdracht van Hillen en Roosen in Buitenveldert dat door de ontleding van het complex in onregelmatige volumes rondom een collectief atrium op zijn minst een optische verbinding suggereert met het aangrenzende park. Het is een knap gemaakt project, dat mede dankzij een aanzienlijk budget ver boven de middelmaat kon uitstijgen en dat in de opzet een enorme flexibiliteit heeft.

Het geldt ook voor het project Cadiz van Abbink x De Haas architectures in opdracht van Delta Forte namens Stadgenoot, dat een nieuwe draai geeft aan strokenbouw, met het op het eigen terrein opgeloste parkeren en een interessante woningtypologie. De stralend witte, mediterraan aandoende architectonische expressie staat vrij ver af van de modernistische traditie die bepalend is geweest voor Osdorp.

Het door SeARCH in opdracht van Delta Forte en Far West ontworpen blok De Meester in Slotervaart biedt een inventieve oplossing voor een verscheidenheid aan vraagstukken, te beginnen de enorme geluidsbelasting van de A10 West waar het pal naast ligt. Het gebouw is een typologische hybride, met het parkeren opgelost op de begane grond en daarboven een collectief dek van waaruit verschillende woongebouwen zijn ontsloten. Het collectieve dek geeft de bewoners een mate van beschutting van de straat, maar andersom krijgt de straat er niet veel voor terug.

Het project Meer en Oever - Abel Tasman en Willem Barentsz ontworpen door O.N.X. Architecten in opdracht van Proper-Stok Groep en Stadgenoot bestaat uit twee, slechts in details van elkaar verschillende gesloten bouwblokken, die zowel door hun verkaveling als hun dimensies een wezensvreemde typologie introduceren. Binnen de volumes is een programma gerealiseerd dat zo groot is dat de kwaliteit van de modernistische buitenwijk hier volkomen is verruild voor een meer binnenstedelijke conditie. De architectuur is zonder meer verdienstelijk, maar vanuit stedenbouwkundig oogpunt is het zeer de vraag of hier een waardevolle weg is ingeslagen.

De tweede categorie bestaat uit nieuwbouwprojecten in een nieuwe omgeving: IJburg. De drie projecten die hier zijn geselecteerd, zijn op te vatten als uitzonderingen, als atypische verschijningen binnen de normale regelmaat van IJburg. Dat is paradoxaal. De kwaliteit van IJburg schuilt voor een belangrijk deel in de normaliteit, maar dat komt niet snel in aanmerking voor een prijs die gewoonlijk het exceptionele beloont. De kracht van IJburg als woonomgeving is niet zozeer de optelsom van de afzonderlijke projecten, maar eerder de samenhang van het ensemble. De drie projecten die zijn bekeken, behoren dus tot de uitzonderingen.

Haveneiland Oost Blok 56a1 van M3H Architecten in opdracht van Het Oosten Kristal is een uitzondering om inhoudelijke redenen: het bestaat vrijwel volledig uit sociale woningbouw, wat een zeldzaamheid is tegenwoordig.

Het project Steigereiland Noordbuurt Blok C en F van VMX Architects in opdracht van Vesteda vanwege de bijzondere opzet van de op het zuiden gelegen woningen. Met grote overheaddeuren wordt een dubbelhoge ruimte aan de woning toegevoegd die een buffer tussen de straat en het privédomein kan vormen.

En Het Kadegebouw, wat door de jury is genomineerd, van Liesbeth van der Pol van DOK Architecten in opdracht van Eigen Haard en Het Waterhuis, is niet alleen uitzonderlijk vanwege de ligging op wat binnen de plannen voor IJburg een restzone is. Het is ook door het materiaalgebruik dat zich onttrekt aan de dominantie van metselwerk en door de liefdevolle samenwerking met de opdrachtgever en met Marlies Rohmer die de achter het gebouw gelegen waterwoningen heeft ontworpen.

Verdichting in de stad

De laatste categorie bestaat uit verdichting in de stad. Hiertoe zijn twee van de drie genomineerde projecten te rekenen: Collage in Bos en Lommer en VOC Cour - MVRDV in het Westerdok. Verder behoren twee andere bijdragen in hetzelfde VOC Cour, namelijk VOC Cour - OZ-P, van John Bosch (Van den Oever, Zaaijer & Partners) en VOC Cour - JSA, van JSA Architects, alledrie in opdracht van Wodan tot dezelfde categorie, net als de drie woongebouwen die Dick van Gameren voor het Funen heeft ontworpen. Op een kleine schaal zijn ook de woningen boven winkels van Rowin Petersma in de Herenstraat als verdichting te typeren.

Herenstaete van Rowin Petersma/INBO in opdracht van Transvastinvest is op te vatten als een op maat gemaakt stedelijk meubelstuk. Met grote precisie, rekeninghoudend met alle beperkingen zijn binnen zeer beperkte afmetingen ruimtelijk aantrekkelijke woningen gemaakt, boven twee eveneens ruimtelijk interessante winkelpanden.

Van de drie blokken - Syntax, Tunga, Myriad - die Dick van Gameren op Het Funen heeft ontworpen in opdracht van Heijmans Vastgoed, is vooral het blok met op de bovenste laag vrijstaande maisonnettes intrigerend. Gegroepeerd rond een klein binnenplein staan hier zes afzonderlijke huizen.

Het VOC-Cour bestaat uit een combinatie van in opzet en articulatie verschillende volumes met een veelheid aan woningtypen in verschillende categorieën, die verschillende woonmilieus opleveren waarvan het stedelijke karakter de gemeenschappelijke noemer is. Zowel de woningen van JSA als van John Bosch (OZ-P) zijn bijzonder in tal van opzichten. Het meest interessant in de ogen van de jury is echter de bijdrage van MVRDV, mede vanwege de bijzondere woningplattegronden en het transparante karakter van de vrijwel volledig open te zetten raampartijen. De woning die de jury heeft bezocht, was vermoedelijk niet de meest eenvoudige, maar de ruimtelijkheid ervan was indrukwekkend. Dit alles maakt het voor de jury een van de sterkste projecten van dit jaar en daarom een van de kandidaten voor de Zuiderkerkprijs.

Ook het project Collage van Geurst & Schulze architecten in opdracht van Hillen en Roosen is op te vatten als een verdichtingproject, en tevens als een vorm van 'stadsreparatie' in de postmoderne traditie, waarbij de stedenbouw en architectuur van het Interbellum uitgangspunt en aanleiding zijn geweest voor het maken van een architectonisch verfijnde, coherente straatwand die vanaf de Hoofdweg de hoek omgaat. Gelijktijdig vormt het complex een passtuk dat bemiddelt tussen deze traditie van Berlage en de Amsterdamse School, het moderne Bos en Lommer, waarvan het voormalige GAK-gebouw het meest pregnante voorbeeld is, en recenter, de verdichtingoperatie en de overbrugging van de A10. De kracht van Collage is dat het op al deze omstandigheden meer dan adequaat reageert en ook nog eens een genereuze woonomgeving weet te bieden aan de bewoners van het gebouw. De architectuur verraadt bovendien een groot vakmanschap, of het nu gaat om de woningplattegronden of om de detaillering van het metselwerk.

Het zijn deze eigenschappen die de jury ertoe hebben gebracht het project Collage als derde te nomineren voor de Zuiderkerkprijs. En het is niet toevallig dat de jury de bespreking van Collage tot het eind van dit juryrapport heeft bewaard, want de rijkdom en de robuustheid, de genuanceerdheid en de eigenzinnigheid die de jury in dit project meent te zien, wil zij graag bekronen met de Zuiderkerkprijs 2009.