Wonen, werken en ontspannen in een moderne stad

Amsterdam is een historische stad met de blik gericht op de toekomst. Zij verandert continu om zo aantrekkelijk te blijven voor haar bewoners en bezoekers. Om de stad op de lange duur leefbaar te houden, is het belangrijk om de band tussen stad en stedeling te koesteren, de stad divers te houden en de bestaande ruimte slim te benutten. De noodkreet van Geurt Brinkgreve uit 1954 om monumentenzorg niet los te zien van cityvorming, is daarom nog steeds actueel. Zijn schrikbeeld van een stad ‘waar de weinige, als monument bewaarde huisjes als dwaze, doelloze museumstukken in de openlucht platgedrukt worden door de massa’s der moderne zaken- en administratiepanden’ is gelukkig niet bewaarheid geworden. De druk op de binnenstad is echter onverminderd gebleven, zij het niet meer door de zakenpanden, maar door het toenemende toerisme. Waar de toeristen in de binnenstad hun voorzieningen vinden, herbergen de wijken buiten de historische binnenstad steeds interessantere functies voor de Amsterdammers zelf. De voorselectie van acht gebouwen - uit een groslijst van 58 - betrof stuk voor stuk objecten die zich buiten de Singelgracht bevinden. Daar vinden inwoners een verweving van woongenot, werkplezier en ontspanning. Het mengen van functies in een stad, is een belangrijke uitdaging om haar afwisselend, aantrekkelijk en toekomstbestendig te maken. De herontwikkeling van erfgoed speelt daarin een niet meer weg te denken rol. Het versterkt de identiteit van de wijken en biedt aanknopingspunten voor het vergroten van de sociale cohesie binnen de buurt.
De acht projecten zijn alle op hun eigen wijze een voorbeeld van deze trend. De jury bezocht twee hotels die ook een plek van samenkomst voor de buurt willen zijn, twee kantoren die de kennis- en maakindustrie in de stad houden en vier woningbouwprojecten die diversiteit in woonaanbod, en menging van bewoners en functies stimuleren.

Erfgoed als katalysator voor buurt en stad
Het geven van een tweede leven aan een gebouw kan tegelijkertijd een meerwaarde betekenen voor de ruimtelijke kwaliteit in de buurt en een impuls geven aan de leefbaarheid van de stad. Dit gebeurt wanneer de potentie en kwaliteit van een plek worden herkend en benut, en de unieke kwaliteiten van het erfgoed tot uitgangspunt van een herontwikkeling worden genomen. De jury onderkent de complexiteit van een dergelijke opgave en erkent ook de financieel moeilijke tijden waarin een groot deel van de projecten is uitgevoerd. De jury voelde daarom de behoefte om de bezochte projecten te beschouwen tegen de achtergrond van de brede en complexe opgave van herontwikkeling van erfgoed in een moderne stad. Dat betekent dat de jury -naast het beoordelen van de projecten volgens de gegeven jureringscriteria- zichzelf ook steeds de volgende vragen stelde:

• Moest de opdrachtgever zich veel moeite getroosten om het project van de grond te laten komen? Was er veel overtuigingskracht voor nodig om de eventuele sloop te keren? Kortom, is er een lange weg afgelegd?
• Zijn de opdrachtgever en architect de kwaliteit en de potentie van de plek gaan inzien? Heeft die fascinatie gefungeerd als een vliegwiel voor de planvorming en is zij terug te zien in het eindresultaat?
• Hoe is de wisselwerking tussen erfgoedwaarden en ontwerpproces? Versterken de nieuwe ingrepen het erfgoed, voegen zij er waarde aan toe?
• Geeft het project als geheel een impuls aan de buurt of stad op ruimtelijk, maatschappelijk en sociaal vlak? In welke mate vervult het de behoefte van de stedelijke bewoner, en wat geeft het terug aan de stad?

Ontspannen in de moderne stad
Per 2017 is er een stop op het aantal nieuwe hotels in de binnenstad van Amsterdam. Buiten de binnenstad ontpopt zich een nieuwe hotelmarkt. De volgende twee projecten zijn daar een goed voorbeeld van. Beide laten zien dat het uitbreiden en herbestemmen van leegstaande gebouwen een mooie kans biedt om een hotel met een unieke identiteit neer te zetten en met een openbare lobbyfunctie tevens een buurtfunctie te vervullen.

De jury van de Geurt Brinkgreve Bokaal 2017 bestond uit Marinke Steenhuis (midden), partner bij SteenhuisMeurs, bureau voor cultuurhistorie en gebiedsontwikkeling (voorzitter); Maarten Fritz, architect en directeur van architectenbureau Fritz, gespecialiseerd in restauratie en hergebruik van oude gebouwen; en Charlotte van Emstede, eigenaar van Onderzoeksstudio voor gebouwd erfgoed en onderzoeker op het gebied van erfgoedwaardering. De jury werd ondersteund door Anette van Dijk van Monumenten en Archeologie en Bart Truijens van Grond en Ontwikkeling, gemeente Amsterdam. De prijs wordt georganiseerd in samenwerking met Gerrit Vermeer van de Vereniging Vrienden van de Amsterdamse Binnenstad.

Hotel Arena
Opdrachtgever: Hotel Arena
Architect: Team V Architectuur
Aannemer: Bouwbedrijf M.J. de Nijs en Zonen

Het voormalig Sint Elisabeth Gesticht (1887) van architect A.C. Bleijs huisvest al langere tijd een hotelfunctie en kwam in de jaren 1990 in handen van de huidige opdrachtgever. Sindsdien is Hotel Arena stapsgewijs gerenoveerd; recent zijn er twee nieuwe vleugels bijgebouwd. Het is duidelijk dat de opdrachtgever hart heeft voor deze plek en de jury is verheugd om te zien dat veel historische onderdelen zijn behouden en zichtbaar gemaakt voor de hotelgast. Ook is er waardering voor de keuze om de nieuwbouw binnen de contouren van de ooit geplande, maar nooit gebouwde vleugels te realiseren. De jury prijst de opdrachtgever ook voor de versterking van de relatie met het Oosterpark. De jury is minder te spreken over het contrast in materialen en detaillering tussen het bestaande pand en de nieuwe gebouwdelen. De rijke architectuur van Bleijs, vol planten- en dierenornamenten, had een zachte, eigentijdse laag in de interieurs van de nieuwbouw kunnen brengen. Die wordt nu gemist en doet de ervaring van de gasten van het nieuwe ensemble tekort.

Hotel V Fizeaustraat, The Lobby
Fizeaustraat
Opdrachtgever: Dijkhuis Vastgoed Management, Hotel V
Architect: n.v.t.
Aannemer: Dijkhuis Vastgoed Management, Interplan

Het voormalig kantoorgebouw van de GGZ (1971) van architect Piet Zanstra stond twaalf jaar leeg, voordat Hotel V het herbestemde tot hotel. De jury prijst Hotel V voor hun durf om dit project in eigen beheer uit te voeren, zonder architect en bestek. Dat het hier zo goed heeft uitgepakt, toont de betrokkenheid van de opdrachtgever. De jury looft de manier waarop de programmering, stijl en inrichting van het hotel inspelen op de bestaande kwaliteiten van dit kantoorgebouw. Met subtiele ingrepen is het gebouw meer uitnodigend geworden, zonder de oorspronkelijke verschijning geweld aan te doen. Het herstellen van de ranke luifel boven de hoofdingang, het terugbrengen van de oorspronkelijke indeling van de lintramen en het verlagen van enkele borstweringen zijn daar voorbeelden van. Dit hotel is volgens de jury een goed voorbeeld van het opschuiven van de waardering voor dit type kloeke kantoorgebouwen. Hotel V heeft de sexyness van de jaren zestig en zeventig nieuw leven ingeblazen, en het hotel meer laten zijn dan alleen een gastenmachine. Daarvan getuigt ook dat de buurt het gebouw heeft omarmd als nieuwe plek van samenkomst. Dit hotel verdient volgens de jury een nominatie.

Werken in de moderne stad
De kennisindustrie, creatieve industrie en kleinschalige maakindustrie spelen een grote rol in de stedelijke economie en werkgelegenheid.
Zij zijn belangrijke partners in het creëren van een smart city.
De volgende twee bedrijven laten zien dat zij daarbij ook hun steentje bijdragen aan het behoud van het erfgoed van de stad.

Joolz
Opdrachtgever: Milk Design
Architect: Space Encounters
Aannemer: Barten

Voor jonge, snelgroeiende bedrijven in de creatieve sector is Amsterdam-Noord al langer een gewilde plek om zich te vestigen. Zo ook voor dit bedrijf in kinderwagens dat zijn hoofdkantoor verplaatste van een grachtenpand in de binnenstad naar de voormalige veevoeder machinefabriek CPM/Europe BV in Noord. Joolz streeft ernaar om kinderwagens zo milieuvriendelijk en sociaal duurzaam te ontwerpen en produceren, en deze aspecten wilden zij ook terug laten zien in de herbestemming van de hal. De keuze om de scheidingswand te vervangen door glazen kassen, en de materialisering en detaillering van de nieuwe ramen van de kantoorgevel oogsten veel waardering bij de jury. Een goed doordachte manier om de hal meer openheid en ruimtelijkheid te geven. Ook het behoud van de oorspronkelijke industriële afwerking en de rolbruggen rekent op lof. De opdrachtgever en architect zagen de charme van het industriële duidelijk in en hebben deze in de ogen van de jury goed weten te behouden. Wel vraagt de jury zich af of de recente dichtzetting van de doorgangen tussen de kassen geen afbreuk zal doen aan het sterke idee van openheid. Desalniettemin, de jury is van mening dat Joolz erin is geslaagd om met deze herbestemming de nieuwe maakindustrie in de stad te koppelen aan die van weleer.

NLR Amsterdam
Opdrachtgever: NLR
Architect: Wessel de Jonge architecten i.s.m. Inbo
Aannemer: Lokhorst Bouw en Ontwikkeling

Het Nederlands Lucht- en Ruimtevaartcentrum is nog steeds in gebruik bij de oorspronkelijke gebruiker. Het hoofdgebouw en windtunnelgebouw (1939-1941) zijn een vroeg werk van architecten H.A. Maaskant en W. van Tijen en beschermd als rijksmonument. Leegstand of sloop is dan ook nooit aan de orde geweest; het complex moest worden aangepast aan de huidige tijd. De kracht van dit project schuilt volgens de jury in de zorgvuldige restauratie van de oorspronkelijke gebouwen, het opruimen van het binnenterrein en de organisatie van het nieuwe programma, die sterk is in relatie tot het erfgoed. De jury is zeer te spreken over de subtiele uitvoering van de nieuwe interieuronderdelen en hoe goed deze zich naar de oorspronkelijke architectuur voegen. Ook de keuze om een niet-beschermd onderdeel te behouden en te renoveren, om het restaurant in de eerste windtunnel onder te brengen en om de nieuwbouw te plaatsen op de fundering van de ooit bedoelde tweede windtunnel, getuigt van een goed gevoel voor de historische ontwikkeling van dit complex. Hieruit vindt de jury duidelijk het vakmanschap van de architecten spreken. De jury prijst de conceptuele uitgangspunten van dit project, maar constateert dat het in de uitvoering op sommige punten tekortschiet, vooral daar waar oud en nieuw elkaar ontmoeten. Daarom een nominatie, maar geen prijswinnaar.

Wonen in de moderne stad
De verwachte bevolkingsgroei, de aanhoudende vergrijzing, maar ook de groeiende trek van jongeren naar de steden, stelt de moderne stad voort-durend voor nieuwe uitdagingen. Diversiteit, betaalbaar, energieneutraal; het zijn slechts een paar aspecten waarop de huidige woningmarkt inspeelt. Dit te doen in het bestaande aanbod, is een extra uitdaging waarvan de volgende vier projecten een voorbeeld zijn.

W99
Opdrachtgever: Lingotto
Architect: Hund Falk Architecten, Fact Architects
Aannemer: Bouwgroep Moonen

In de voormalige Utermöhlen verbandmiddelenfabriek, die tot 2011 dienst had gedaan als hoofdkantoor van de brandweer Amsterdam, zou een budgethostel van 600 tot 1000 bedden komen, als gevolg van de hoogste bieding bij een tender in 2012. Zowel de buurtbewoners als ook het College van B. en W. waren van mening dat een hostel van dergelijke omvang een te grote belasting voor de buurt zou zijn. Het hostel werd verplaatst en zo kreeg de op een na hoogste bieder alsnog de kans om op deze plek woningen en bedrijfsruimte te realiseren. De jury heeft waardering voor de uitvoering van de nieuwbouw en de verschillende woningen in het bestaande gebouw, en hoe daarbij getracht is om aan te sluiten op de bestaande architectuur en structuur. De nieuwbouw is kundig gedetailleerd en de afwerking van de woningen is van een hoog niveau. Met dit project heeft de stad er een aantrekkelijk wooncomplex bij gekregen. De jury ziet hetzelfde hoge niveau helaas niet terug in de wijze van restaureren van de gevels. Ook de afwerking van de gezamenlijke corridor steekt schraal af tegen de interieurkwaliteit van de woningen. Daarmee acht de jury de wisselwerking tussen het bestaande en het nieuwe niet altijd even geslaagd.

CPO Zaaiersweg
Opdrachtgever: Lingotto
Architect: Space Encounters
Aannemer: KBK bouwgroep

De jury prijst de opdrachtgever, omdat deze zich in 2013 inschreef voor de tender, terwijl slechts drie van de acht woningen op dat moment waren afgenomen. Aan de architect toen de opdracht om acht woningen en een buurtruimte te realiseren in de voormalige R.K. Groen van Prinstererschool, later een dependance van de 5e Montessorischool. De jury heeft veel waardering voor de keuze om de monumentale voorgevel intact te laten, en zo het karakteristieke aanzien van de school te behouden. Waar de herkenbaarheid van de school van buitenaf nog overeind staat, vindt de jury deze niet terug in het interieur; de karakteristieke structuur van dienstruimte, schoolgang en klassenlokalen is met moeite nog herkenbaar. De keuze om de latere aanbouw aan de achtergevel te verwijderen begrijpt de jury, en zij respecteert de keuze om juist aan die gevelzijde een statement te maken. De nieuwe achtergevel is in het gesprek met de Commissie Welstand en Monumenten gegroeid in uitvoering en detaillering. De jury moet helaas wel constateren dat dit sterke concept niet is doorgetrokken naar de kopgevels. Het idee van een buurtruimte is sympathiek maar minimaal (22m2) en stelt teleur - hier is een kans voor een werkelijke plek van samenkomst voor buurt niet gepakt.

Broederhuis
Opdrachtgever: Stadgenoot
Architect: Villanova architecten
Aannemer: Archangel Bouw

De jury is aangenaam verrast door deze herbestemming van het voormalig R.K.-klooster H. Augustinus. Dit gebouw had door vele eerdere verbouwingen en aanbouwen sterk aan kwaliteit ingeboet. Het stond op de nominatie voor sloop, maar de economische crisis wendde dat af. Hulde van de jury aan Stadgenoot om bij nader inzien toch de potentie van dit pand te onderkennen en om het, overeenkomstig de wens van het stadsdeel, te herbestemmen tot woonruimte voor starters en statuszoekers. De keuze om deze twee categorieën stadsbewoners hier een plek te bieden, acht de jury een vliegwiel voor sociale integratie. De jury is van mening dat de architect erin is geslaagd om dit gebouw tot een kwalitatief goed woongebouw te herbestemmen. Het verplaatsen van de verkeersruimtes naar de binnenhof is een gelukkige vondst. In combinatie met de tuin van het achterliggende gebouw is onverwachts een hele aangename en intieme semipublieke ruimte ontstaan. De jury prijst het hier toegepaste hoge afwerkniveau; zeldzaam bij sociale woningbouw. In het interieur van de voormalige slaapvleugels zijn oorspronkelijke elementen met oog voor detail behouden. Nieuwe elementen zijn met goed gevoel voor verhouding ontworpen. De jury betreurt het wel dat de oorspronkelijke structuur van de vleugels minder goed herkenbaar is gebleven, mede door de sloop van de restanten van de oorspronkelijke achtergevel. Ook de manier waarop de nieuwe kozijnen zijn toegevoegd in de kapelgevel en de indeling van deze twee koopappartementen vindt de jury minder geslaagd.

Van der Pekbuurt
Opdrachtgever: Ymere
Architect: Architectenbureau Hoogeveen
Aannemer: Dura Vermeer Onderhoud en
Renovatie Midden West

Dit project moest van heel ver komen, constateert de jury. Rond 2010 stonden de 1476 woningen in dit door architect J.E. van der Pek ontworpen tuindorp nog op de nominatie voor sloop. Het geheel toonde sleets, en de oorspronkelijke opzet van de wijk en architectuur van de woningen was nauwelijks nog herkenbaar. Het was het enthousiasme van de projectleider bij Ymere in combinatie met de aanwijzing als beschermd stadsgezicht en het besef van de kracht van Noord die voor een kanteling in het denken zorgden. Ymere wijzigde de koers en stuurde aan op een menging van 60% sociale huur en 40% koop. In de machinerie van een grote corporatie is een dergelijk kanteling tamelijk uniek. De jury prijst de gevolgde aanpak van deze renovatie, waarvan het plan steunt op cultuurhistorisch en kleurhistorisch onderzoek. Grote waardering heeft de jury voor de keuze om te starten met de renovatie van een proefblok om zo de aanpak eerst te kunnen testen en verfijnen. Die aanpak heeft duidelijk geloond, vindt de jury. Mede door de grote inzet van aannemer Dura Vermeer toont deze renovatie tot in de kleinste geveldetails een grote nuance. Een paar minpunten ziet de jury wel: de nieuwe en afwijkend vormgegeven tuinschuren en de kwaliteit van de interieurs. Daarentegen is de jury wel weer onder de indruk van de vooruitziende blik waarmee de renovatie is uitgevoerd. Het mengen van sociale huur met koopmarkt, het opstellen van identieke renovatierichtlijnen ook voor de koopwoningen, het meegeven van een speculatiebeding van 10 jaar, het betrekken van de buurtbewoners, de aanleg van dubbele energiemeters, de invoeging van horeca en winkels op het plein. Naar het oordeel van de jury zal de wijk hierdoor op de lange termijn zijn sociale, architectonische en stedenbouwkundige samenhang behouden.

Van der Pekbuurt
winnaar Geurt Brinkgreve Bokaal 2017

De jury kiest dit project tot winnaar. In de keuze hebben de hoge kwaliteit van de renovatie en de voorbeeldigheid van de inrichting van het proces de doorslag gegeven. In de combinatie van die elementen is de opdrachtgever erin geslaagd om de waarde van het cultureel erfgoed niet alleen opnieuw zichtbaar te maken, maar vooral ook voor de toekomst te borgen. De Van der Pekbuurt is van een afgeschreven woonwijk veranderd in een hoogwaardige ‘poort naar Noord.’