Mendel Giezen
Na meer dan drie decennia is het werk van Henri Lefebvre over de sociale constructie van ruimte nog steeds zeer actueel. De waarde van architectuur ligt niet alleen bij de conceptie van de ruimte door de ontwerper en architect. Hoe het gebruikt wordt door de bewoners en eventuele bezoekers is eveneens van belang. En ten slotte wordt de waarde van een plek bepaald door de tijdgeest en de achtergronden en eerdere ervaringen van de mensen die een mening hebben over de plek. En in deze 25ste editie van de Zuiderkerkprijs viel die eer aan de jury bestaande uit: Juliette Bekkering (voorzitter, hoogleraar Architectural Design and Engineering, TU/e en architect Juliette Bekkering Architecten) Mike Korth en Marcel Lok (Korth Tielens Architecten en Marcel Lok_Architect, winnaars Zuiderkerkprijs 2021) Mendel Giezen (opleidingsdirecteur Sociaal Ruimtelijke Wetenschappen, UvA)
Zoals gezegd vindt de jury het van belang hoe de plek wordt ervaren en wat de betekenis van het gebouw is voor de stad en haar bewoners. Daar hoort ook de interactie met de openbare ruimte bij. Met dit perspectief is gekeken naar de door de organisatie meegegeven criteria (architectuur, stedenbouw, materialisatie, programma en duurzaamheid). Hoewel er allerlei processen in de stad zijn waarover de jury zich zorgen maakt, zoals de verdere tweedeling in de samenleving, klimaatverandering, woningongelijkheid, vindt de jury het niet opportuun om al deze zaken op het gebouw te projecteren. De Zuiderkerkprijs is tenslotte een prijs voor het beste woningbouwproject dat altijd plaatsvindt binnen de kaders zoals gesteld door de overheid in haar breedste zin. Vakmanschap, kwaliteit van materialen wogen ook zwaar in het oordeel van deze jury. De geselecteerde projecten waren hoog in kwaliteit en behoorlijk verschillend in schaal. Het was dan ook zeker niet makkelijk om tot de genomineerden en een uiteindelijke winnaar te komen. Uiteindelijk hebben we er niet voor gekozen om punten te geven per criterium maar zijn we in een deliberatief proces tot een zorgvuldige afweging gekomen. Hierbij zijn de volgende nominaties naar voren gekomen met de welverdiende uiteindelijke winnaar.
Opdrachtgever: Sluishuis Development CV (VORM, BESIX RED)
Architect: BIG-Bjarke Ingels Group, Barcode Architects
Als toegang tot IJburg vroeg de gemeente een prominent gebouw met een indrukwekkende architectuur uit en dat is met Sluishuis bijzonder wel gelukt. Het opengebroken woonblok opent zichzelf zowel naar de buurt erachter als naar het water. In het bijzonder is de jury zeer te spreken over de interactie met de omgeving en de kwaliteit die men heeft gegeven aan de openbare ruimte wat ook blijkt uit de populariteit van zowel het dak als de aanlegplekken. De combinatie van het zachte hout en onbehandeld aluminium geeft het gebouw een warmte die gepaard gaat met een robuuste stoerheid. Met een EPC van nul, is het gebouw bijzonder energiezuinig gezien de grootte. Echter gaat de grote hoeveelheid PV-panelen wel ten koste van de ruimte op het dak die beschikbaar is voor de bewoners. 
De jury vindt dat een gebouw op zo’n imponerende locatie daar meer ruimte voor had kunnen maken. Hierdoor ontstaat er wellicht een iets te groot contrast tussen de selecte groep met terrassen en het grootste gedeelte van de overige bewoners. Een andere kanttekening van de jury is dat er geen sociale woningbouw in het gebouw is en de groep middeldure huurwoningen voornamelijk studio’s betreft. Een groot woningbouwproject in Amsterdam zou inclusiever mogen of wellicht moeten zijn. Maar met deze kanttekeningen blijft het een enorme prestatie om een gebouw in deze vorm neer te zetten wat getuigt van durf, kunde, en vakmanschap. Het is een schitterende toevoeging aan IJburg en de stad.
Opdrachtgever: HBB Groep, Edwin Oostmeijer Projectontwikkeling
Architect: Ronald Janssen Architecten, Bastiaan Jongerius Architecten, Buro Harro
In het centrum van Amsterdam staat dit bijzonder geslaagd project dat in eerste voorbijgaan de meeste passanten niet eens zo snel zal opvallen omdat het goed ingeweven is in de structuur van de buurt. Maar dichterbij blijkt dit project, dat bestaat uit een gebouw aan de Marnixstraat en een aan de Singelgracht plus de tussenliggende openbare pleinruimte, een parel te zijn. De materialisatie van de blokken is verschillend maar heel zorgvuldig gedaan. In het Singelgrachtblok is zelfs de trap, in veel huidige projecten een nagedachte, met terrazzo bekleed. Het gebouw zelf is licht opgezet met ramen van vloer tot plafond. Opvallend is dat de corridor ook licht is en doordat die taps toeloopt krijgt het een dynamiek die in veel projecten ontbreekt. Verder is er in het project ruimte gemaakt voor seniorenwoningen in de sociale huur waarbij er ook collectieve ruimtes beschikbaar zijn gesteld. 
En ook hier is de afwerking netjes. Maar het hoogtepunt van het Singelgrachtgebouw, letterlijk en figuurlijk, is natuurlijk het bijzondere duinlandschap met zwembad op het dak. Rijk aan biodiversiteit van flora en fauna is het een weldadige toevoeging aan de groenstructuur van de stad. Het verschil in niveaus gecombineerd met de omgeving van het Amsterdamse centrum maakt het een unieke ervaring. Uiteraard is er hierdoor minder ruimte overgebleven voor PV-panelen maar met een EPC van 0,15 en compleet gasloos is toch een zeer duurzaam project ontwikkeld. De jury begrijpt dat het project enkele malen dichtbij stopzetting is geweest en spreekt dan ook haar bewondering uit voor het doorzettingsvermogen van de architecten en opdrachtgever bij het maken van dit bijzondere project.
Opdrachtgever: EDGE
Architect: MVRDV
In het kantorengeweld van de Zuidas, is het project Valley een schitterende toevoeging. Het imponeert op een manier die maar weinig woontorens doen in Amsterdam en doet dat met een prachtig gebruik van materialen en afwerking zoals het alom aanwezige Italiaans natuursteen dat het gebouw van een warme uitstraling voorziet. Het groen is mooi verwerkt in de door algoritmes geoptimaliseerde gevel. Ook heeft het gebouw een indrukwekkende EPC van -0,30, een BREEAM-NL Excellent certificering voor de kantoorruimtes en verschillende plekken voor fauna zoals vleermuizen en vogels. Het hele gebouw straalt de luxe uit van exclusieve hotels van over de hele wereld. 
En daar zit misschien ook het pijnpunt van het project in de context van een prijs voor een woningbouwproject. Het is een zeer exclusief project met 100% dure huurwoningen en kantoren dat meer lijkt gericht op een mondiale elite dan op de modale Amsterdammer. Hoewel veel voorzieningen openbaar toegankelijk zijn, nodigt het gebouw niet uit tot naar binnen lopen. Ook op de begane grond blijft het een harde plint. Maar de jury erkent ook dat dit soort luxe er nog niet veel is in de stad en dat hiervoor ook plek moet zijn. En het doet niets af aan de kwaliteit die MVRDV en EDGE hier hebben afgeleverd. De openbaar toegankelijke ruimte tussen de torens is fraai afgewerkt en een plezier om doorheen te wandelen of wellicht de lunch te nuttigen. Alles bij elkaar is het een project dat uniek is in Amsterdam en dat gevierd moet worden om haar schitterende architectuur.
Winnaar Zuiderkerkprijs 2022
In de voorselectie van projecten die we als jury allen hebben bezocht, kwamen alle actuele thema’s aan bod: CPO’s, biobased materialen (onder andere houtbouw), groen en biodiversiteit, sociale cohesie, betaalbare woningbouw, openbare ruimte, energieneutraal. Het is dan ook heel belangrijk op te merken, dat het heel waardevol is dat inmiddels in vele projecten deze thema’s aan bod komen en er een diversiteit aan bijzondere duurzame projecten wordt gerealiseerd. Dit jaar hebben we als jury fantastische projecten gezien en we waren er soms door overdonderd: hoog boven het IJ, uitkijkend over de stad of de blik langs de steigers aan het water van het Sluishuis; of de prachtige hal, fraai met natuursteen gedetailleerd en de cascade aan tuinen van Valley; of het bezoek aan de sociale ouderenwoning en het duinlandschap van Groenmarkt. De projecten waren zo verschillend in schaal, in budget, in programma dat het welhaast onmogelijk was ze te vergelijken. Het was werkelijk de ‘embarassement of choice’. Maar kiezen moest. En daarbij waren de overwegingen voor onze uiteindelijke keuze: De afgelopen jaren zijn bizarre jaren geweest: net uit een pandemie gekropen - waarin het belang van goede openbare ruimte en hoe we daarin samenwonen aan de orde van de dag was - zagen we ons geconfronteerd met droogte, hitte, verlies aan biodiversiteit en vele gevolgen van klimaatverandering. Tegelijkertijd domineerden berichten van de woningtekorten en de onbetaalbaarheid van woningen met name in Amsterdam, het nieuws. Als jury vonden we het dan ook van belang om een project te kiezen dat juist aandacht besteedt aan al deze aspecten: goede openbare ruimte, een gevoel van ‘community’ en fraaie gezamenlijke ruimtes, plek voor natuur en biodiversiteit en uiteindelijk het belang van het sociale: een project met ook betaalbare sociale woningen. Het project waar dit allemaal samenkwam: waar we allemaal het WAUW gevoel hadden toen we op het duinlandschap op het dak stonden, waar Nellie midden in Amsterdam kon wonen met haar snuisterijen en foto’s van de kleinkinderen, waar de gangen breed en weldadig waren en de kinderen op het plein speelden, dat is de winnaar van de Zuiderkerkprijs 2022: Groenmarkt.
Groenmarkt
Opdrachtgever: HBB Groep, Edwin Oostmeijer Projectontwikkeling Architect: Ronald Janssen Architecten, Bastiaan Jongerius Architecten, Buro Harro
De andere voorgeselecteerde projecten waren:
Opdrachtgever: Wonam
Architect: OZ
In het nieuw te ontwikkelen gebied Amstel III, is dit een van de eerste gebouwen die opgeleverd is. In deze periode van pionieren heeft John Bosch van OZ een degelijk gebouw van goede kwaliteit afgeleverd. Hoewel een parkeergarage op de begane grond in het algemeen een grote afbreuk doet aan de openbare ruimte, is de architect bijzonder wel geslaagd om deze impact te minimaliseren. Er is weinig groen in het project zelf en ook qua duurzaamheid levert het project geen bijzondere bijdrage. Er is maar beperkt ruimte geweest voor sociale woningbouw en er is voornamelijk gericht op de middenhuur en een beetje hogere huur. 
De binnenkant is netjes afgewerkt maar bovenal functioneel. De buitenkant van het gebouw is toont een kwalitatief hoogwaardig materiaalgebruik. De jury is in het bijzonder ook te spreken over de plattegronden waardoor elke woning op zijn minst aan twee kanten uitzicht heeft. Daarin komt het vakmanschap van de architect duidelijk naar voren. Ondanks de transformatie van kantorengebied naar een gemengde woon-werkwijk, voegt het gebouw zelf maar in beperkte mate iets toe aan de omgeving of aan de stad.
Opdrachtgever: Coöperatie Wijland
Architect: Space&Matter
Dat CPO-projecten mooie woningbouw oplevert waarbij de mens centraal staat blijkt ook bij dit project. Woningen die als een maatpak op de bewoners lijkt gesneden en een creatieve integratie van openbare en privé buitenruimte middels een externe trapconstructie. Architectenbureau Space&Matter heeft een gebouw opgeleverd met een kwalitatief goed materiaalgebruik waarbij de bewoners zowel de binnen- als de buitenruimte zich eigen kunnen maken. Qua duurzaamheid zit het gebouw ook solide in elkaar. 
De collectieve ruimtes zoals een orangerie en een gastenverblijf zijn belangrijk, maar de jury denkt dat dit maar in beperkte mate bijdraagt aan de mogelijkheid tot kleiner wonen omdat belangrijke functies zoals werk en wasruimtes niet collectief georganiseerd zijn. Ook de interactie met de omgeving is vrij beperkt. De jury ziet dit als gemiste kansen. De jury waardeert het democratische principe achter de CPO en ziet de kwaliteit in de projecten die het oplevert, maar zet wel vraagtekens bij de kennis en middelen die Amsterdammers nodig hebben om te participeren in zo’n organisatievorm. Maar dat doet niets af aan onze waardering voor de aandacht en liefde die in wij_land zijn gegaan.
Opdrachtgever: Timber & Co
Architect: Finch Buildings
Dat houtbouw een bijdrage kan leveren aan de vermindering van broeikasgassen blijkt uit de reductie van CO2-uitstoot ten opzichte van een traditioneel gebouw met bijna 1.000 ton. Timber House is een woongebouw van zeven lagen dat uit modulaire elementen is opgebouwd wat leidde tot een winst in de bouwtijd van twee maanden. Echter de jury was niet overtuigd van dit gebouw en de wijze waarop invulling is gegeven aan de houtbouw. De afwerking was op sommige plekken slordig zowel aan de buitenkant als aan de binnenkant. Modulair bouwen heeft haast onvermijdelijk een aspect van een bouwpakket, maar met het juiste materiaalgebruik, ruimtelijk ontwerp en kwalitatief hoogwaardige afwerking zou een hogere standaard kunnen worden bereikt. 
Timber House mist daarin een architectonische verfijning. De keuze voor kunststofkozijnen in een houtbouw project vindt de jury dan ook tekenend voor een project waarbij commerciële belangen wellicht te veel invloed hebben gehad op de sympathieke doelstellingen bij de start van het project. Qua duurzaamheid naast de CO2-reductie valt het gebouw licht tegen met een EPC van 0,2 en de jury denkt dat hier ook ondanks de goede bedoelingen meer potentie in het gebouw had gezeten.
Opdrachtgever: Ymere
Architect: MEESVISSER
Het is niet makkelijk een gebouw neer te zetten in een omgeving met dusdanig veel geluidsoverlast als de Klaprozenweg. Architectenbureau MEESVISSER is hier zeer creatief mee omgegaan door de geluidisolatie te verwerken in de gevel en de voorkant een scherm te laten zijn voor de achtergelegen woningen en de binnentuin. Deze laatste is vrij traditioneel onderhoudsarm aangelegd en de jury had hier liever een tuin gezien met een grotere bijdrage aan de biodiversiteit.
De gekozen opzet leidt echter ook tot weinig interactie met de omgeving alhoewel er nog veel ontwikkeld moet worden op de omliggende kavels. Verder valt op het zorgvuldig kleurgebruik, dat in alle materialen consequent is doorgevoerd. De parkeerplaatsen op de binnenplaats is een keuze die wellicht niet geheel meer bij de tijd past helaas. De Goudvink is een mooi functioneel gebouw, dat sociale woningbouw levert waaraan de stad zoveel behoefte heeft.
Opdrachtgever: VORM
Architect: OZ
Dit project is een voorbeeld van circulair bouwen waarbij gebruik is gemaakt van hergebruikte materialen voor zowel het beton als de metselstenen. Tevens is het gebouw energieneutraal met een EPC van nul. De jury is te spreken over de mooie buitenruimte in de vorm van brede balkons. Minder goed aan het project is de entree door een hekwerk dat meer wegheeft van een toegang tot de berging. 
Ook over de beschrijving dat het gebouw aan een park ligt, is de jury niet enthousiast, gezien de beperkte ruimte beschikbaar voor deze binnentuin. Het gebouw past goed bij de omgeving, is degelijk in materiaalgebruik en haalt een goede score op het gebied van energiegebruik. De jury prijst het project voor de inzet op innovatieve circulaire bouwmaterialen wat hopelijk zal leiden tot een bredere implementatie en doorontwikkeling van deze technieken in de toekomst.
Opdrachtgever: Aedes Real Estate
Architect: Koschuch Architects
Het gebied rond de westrand van de A10 is volop in ontwikkeling en Mannoury is een goede toevoeging. Het project heeft middeldure en dure huurappartementen. De gespiegelde torens zorgen voor een mooie tussenruimte en harmonie. Bijzonder lovenswaardig is dat het gebouw onderdeel is van duurzaamheidsonderzoek naar de relatie tussen groene daken en de effectiviteit van PV-panelen. 
Daarnaast is er ook veel aandacht voor het hergebruik van water en de integratie van groen. Verder is het materiaalgebruik dik in orde met hoogwaardige materialen en zijn de appartementen en overige ruimtes zorgvuldig ingericht en afgewerkt. Een mooie toevoeging aan de gehele ontwikkeling rondom het Koningin Wilhelminaplein.
Opdrachtgever: Lingotto
Architect: Team V Architectuur
De jury was zeer te spreken over dit houtbouwproject. Het ontwerp was mooi, het materiaalgebruik zorgvuldig, de afwerking goed. Het project is echt als innovator en pionier aan de slag gegaan en het is bijzonder lovenswaardig dat dit niet ten koste van de kwaliteit is gegaan. Het hout voegt echt iets toe aan de woonkwaliteit. Qua duurzaamheid zit het project ook goed in elkaar en het is het enige project in deze groep dat een BREEAM Outstanding certificering heeft. 
Een voorbeeld van de synergie tussen architectuur en duurzaamheid zijn de fraai geïntegreerde zonnepanelen in de gevel. De interactie met de omgeving en collectiviteit binnen het gebouw is wellicht wat minder maar de binnenruimtes zijn zorgvuldig afgewerkt en de appartementen zijn mooi gemaakt. Daarbij valt wel aan te tekenen dat ook in HAUT alleen dure appartementen zijn gebouwd en daardoor minder bijdraagt aan een inclusieve stad. Het is een project dat echt laat zien dat houtbouw een toekomst heeft en hopelijk leidt het pionierswerk en doorzettingsvermogen van het team rondom HAUT tot een langdurige impact op de woningbouw in Amsterdam.
Ieder jaar wordt een andere kunstenaar gevraagd een werk te maken ten behoeve van de Zuiderkerkprijs. De vijfentwintigste prijs is gemaakt door Tilmann Meyer-Faje en is op 8 december uitgereikt aan de architect en de opdrachtgever van het project Groenmarkt.
Tilmann Meyer-Faje (1971, Oldenburg Duitsland) woont sinds 1995 in Amsterdam en is in 2000 afgestudeerd aan de Rietveld Academie, richting Audiovisueel. Hij werkte aanvankelijk als performer in de openbare ruimte. Hij organiseerde stadswandelingen en presenteerde de concepten van projectontwikkelaars, politiek, reclamebureaus etc. Hij speelde met de ironie dat de gebruiker van een gebouw of inrichting van de openbare ruimte de plek soms anders ervaart dan die oorspronkelijk is bedacht. Vanuit deze visie bezocht hij ook veel ‘utopische’ wijken met name in het voormalige communistische Oostblok. Vanuit zijn fascinatie met die wijken is hij begonnen met het nabouwen op microschaal van ’Plattenbau’ flats uit de Sovjet-Unie. Hij zette een volledig geautomatiseerde productielijn op en voerde dan alleen de handelingen uit zonder het resultaat te willen beïnvloeden. Tijdens het maakproces is hij toeschouwer van zijn werk. Op deze wijze heeft hij zich het werken met klei aangeleerd. Zijn aandacht ligt vooral op de wijze waarop de klei krimpt, scheurt en vervormt tijdens het drogen. Klei droogt tijdens het bouwen en wordt dus harder. In zijn serie sculpturen Piling until collapse heeft hij het moment van drogen opgezocht waarop het instorten gelijk gebeurt met het drogen, zodat op het instortmoment het materiaal hard wordt en wordt vastgelegd. Meyer-Faje is gefascineerd door het idee dat veel wat ons omgeeft het resultaat is van groot opgezette massaproductie processen waarin iedereen maar een klein deel uitvoert. In die zin vraagt hij zich af in hoeverre een architect eigenlijk een maker van het gebouw is? Is hij niet meer een uitvoerder die componenten bij elkaar brengt die hij niet zelf bedacht heeft? Massaproductie vinden wij niet alleen in de bouw. Daarom maakt hij ook bijvoorbeeld industriële installaties, van hoogovens of schepen. Voor de Zuiderkerkprijs heeft Meyer-Faje gestandaardiseerde elementen ontwikkeld waaruit de trofee is opgebouwd. In eerste instantie is het een aan elkaar schakeling van elementen zoals wij dit kennen in het brutalisme. Hij heeft geprobeerd een stijl af te beelden die herinnert aan gebouwen in Amsterdam uit een tijd waarin spraakmakende stadsuitbreidingen zijn gerealiseerd zoals Plan Zuid en die geïnspireerd is door onder andere gebouwen als die van Jan Wils. Om te laten zien dat in de gebouwen mensen wonen die aan hun omgeving een persoonlijke noot geven en omdat het een prijs is die letterlijk wordt uitgereikt, vond hij het toepasselijk om aan het object bloemen toe te voegen. Met dank aan Cityscapes Foundation. (S.L.)
De jury van de Zuiderkerkprijs wordt gevormd door een jaarlijks wisselend team van deskundigen op het gebied van architectuur en stedelijke ontwikkeling. Dit jaar bestaat de jury uit: Juliette Bekkering (voorzitter, hoogleraar Architectural Design and Engineering, TU/e en architect Juliette Bekkering Architecten); Mike Korth en Marcel Lok (Korth Tielens Architecten en Marcel Lok_Architect, winnaars Zuiderkerkprijs 2021); Mendel Giezen (verslaglegger, opleidingsdirecteur Sociaal Ruimtelijke Wetenschappen, UvA). Uit alle opgeleverde woningbouwprojecten die in dit boek zijn gedocumenteerd is een voorselectie gemaakt van tien projecten op basis van het ingestuurde materiaal. De keuze is gemaakt door zes medewerkers van Grond en Ontwikkeling uit verschillende disciplines, waaronder de directeur Carolien Schippers. De jury heeft op een dag alle tien voorgeselecteerde projecten bezocht en een toelichting gekregen van de architect en de opdrachtgever en een of meerdere woningen bekeken. Op dezelfde dag zijn de drie nominaties waaronder de winnaar gekozen. De jury werd ondersteund door Sabine Lebesque en Bart Truijens.