De stad is zoveel meer dan een verzameling losse gebouwen. Voordat afzonderlijke bouwprojecten ontworpen en gerealiseerd worden, is er een wereld van maatschappelijke, planologische, economische en ecologische aspecten en afwegingen aan vooraf gegaan die een vertaling hebben gekregen in afzonderlijke en zich over tijd ontwikkelende stedenbouwkundige planvorming.

Vanaf deze editie zal Gebouwd in Amsterdam een selectie tonen van dit stedenbouwkundige werk waarbinnen de afzonderlijke bouwprojecten tot wasdom komen. Dit doen we om inzicht te geven in de relatie tussen het architectonische project en het stedenbouwkundig plan waarbinnen het tot stand komt. De relatie kan betrekking hebben op gekozen dichtheid, functiemenging, korrel, bouwstijl, relatie met een beeldkwaliteitskader, omgaan met erfgoedwaarden, of een specifieke opzet van de openbare ruimte waartoe het gebouw zich verhoudt.

In Amsterdam worden tientallen stedenbouwkundige plannen ontwikkeld. Dit jaar worden vier stedenbouwkundige plannen getoond waarbinnen ook bouwprojecten uitgelicht zijn. Dit geeft de lezer een inkijk in de rijkdom aan ideeën achter gebiedsontwikkeling en het bouwproject en inzicht in de relatie tussen de stedenbouw en de architectuur, in stadmaken als culturele daad.

Dat stadmaken is hard nodig. Amsterdam groeit nog altijd en afgelopen jaar is het aantal inwoners in toegenomen naar een nieuw record (stand mei 2024 is 931.748 inwoners). De stad heeft behoefte aan meer woningen, bedrijfsruimten, ruimte voor recreatie en voorzieningen en goed vormgegeven openbare ruimte. Dat laatste is van essentieel belang omdat Amsterdam verdicht, en niet uitbreidt. Inbreiding in de bestaande stad, en transformatie van oude rangeerterreinen, monofunctionele bedrijventerreinen of in onbruik geraakte industrieterreinen is de opgave. Dat wat van waarde is en behouden blijft in de gebieden krijgt nieuwe bestemmingen. Daarnaast worden gebiedsuitbreidingen die tientallen jaren geleden zijn ingezet afgemaakt, daarvoor wordt nieuw land en nieuwe natuur gemaakt.

Als start worden vier stedenbouwkundige plannen uiteengezet die zo goed als af zijn: Oosterdokseiland, Houthavens, Centrumeiland en het Amstelkwartier (fase 1 en 2). Oosterdokseiland en Houthavens zijn belangrijke gebieden in de ontwikkeling van de Zuidelijke IJ-oevers,het Amsterdams waterfront. Het zijn bovendien gebieden die hun oude functie verloren en nu plaats bieden aan wonen en belangrijke voorzieningen. In Amsterdam-Oost komt dit jaar Centrumeiland aan bod, een schakel tussen de eerste en de laatste fase van IJburg en samen met de IJburgbaai en de noordkade het geografische hart van deze stadsuitbreiding. En ook in Oost, dichter bij de stad zoomen we in op Amstelkwartier. Het eerste deel van de grote gebiedsontwikkeling die gaande is rondom de Omval.

Centrumeiland

IJburg is een stadswijk in Amsterdam gelegen in het IJmeer, een natuurgebied. IJburg bestaat uit zes aan elkaar geschakelde eilanden aan de oostkant van Amsterdam, de archipel IJburg. Hier zijn en worden in totaal circa 18.000 woningen gebouwd voor ongeveer 45.000 inwoners. De aanleg van de eilanden gebeurt in twee fasen. Centrumeiland ligt tussen de eerste en tweede fase van de eilanden van IJburg en vormt samen met IJburgbaai en de noordkade het geografische hart van IJburg. Het eiland heeft een programma waarin zelfbouw de boventoon voert: 70% van de woningen is zelfbouw, 20% is sociale huur en 10% was bestemd voor projectontwikkelaars. Centrumeiland was een versnellingslocatie uit het Actieplan Woningbouw (2015).

Net als bij alle andere eilanden van IJburg, is de ruimtelijke structuur van Centrumeiland als geheel bepaald door de relatie met het water en de plaats in de archipel. Het eiland is omringd door hoofdwegen en ligt pal in de zon en wind, waardoor het relatief kleine bebouwde gedeelte behoefte heeft aan beslotenheid en intimiteit van het woonmilieu. Het contrast tussen de ruime, brede oevers en een beschut woonmilieu is dan ook kenmerkend voor de ruimtelijke structuur. Daarnaast spelen in de stedenbouwkundige opzet de ambities ‘stedelijk milieu’, ‘zelfbouw’, ‘bewegende stad’, ‘duurzaamheid’ en ‘tijdelijkheid’ een belangrijke rol. Centrumeiland is ontwikkeld als een stedelijk milieu, met een vrij hoge bebouwingsdichtheid (gemiddeld 100 woningen per hectare) met een compacte openbare ruimte en reserveringen voor voorzieningen op loopafstand van de woning. De compacte bebouwing is ondergebracht in 15 blokken variërend van 40 tot 140 woningen per blok. De bouwblokken zijn in basisopzet klassieke gesloten blokken met een strakke stedelijke buitenwand en een rustige binnenzijde. Door een gevarieerde maatvoering, bouwhoogtes, programma en stedenbouwkundige context is geen bouwblok hetzelfde. De kleinschalige verkaveling leidt tot een nadrukkelijke verticale geleding en een grote mate van variëteit in vorm, kleur, textuur, gebruik en ritmiek. Samenhang wordt gevonden op hoofdlijnen in stedenbouwkundige randvoorwaarden en de verbindende en eenduidig vormgegeven openbare ruimte. Voorzieningen zijn op verschillende locaties in de hoge plinten gepland. Op het centrale plein is ruimte voor buurtgerichte voorzieningen, zoals een basisschool, jongerencentrum en horecagelegenheden. Aan de Pampuslaan is ruimte voor (grotere) maatschappelijke voorzieningen en kleinschalige commerciële voorzieningen. De Pampuslaan vormt de programmatische verbinding tussen IJburg eerste en tweede fase. Voor de 70% van het aantal woningen bestemd voor zelfbouw is gekozen voor een hoge differentiatie in types en afmetingen. Binnen de bouwblokken waren er mogelijkheden voor Individuele Zelfbouw, Samen-inhet- Klein (2, 3 of 4 etagewoningen) en grotere collectieven zoals Wooncoöperatieven, Collectief Particulier Opdrachtgeverschap en Mede-opdrachtgeverschap. Veel projecten hebben een focus op collectiviteit.

Houthaven

Op de plek waar in het verleden vrachtschepen uit de hele wereld hun hout losten is een nieuwe woonwijk verrezen. De wijk sluit aan op het noordelijk deel van de Spaarndammerbuurt. Aan de noordkant van de Houthaven ligt het IJ. Pontsteiger, Tasmanstraat, Spaarndammerdijk, Archangelweg en Haparandaweg vormen de andere grenzen van het gebied. De ontwikkeling van de nieuwe Houthaven startte in 2010. Het eerste project, de Brede School, was klaar in 2014. Het 4e Gymnasium is ook in gebruik, de Spaarndammertunnel en het Houthavenpark zijn klaar. Een groot deel van de woningen, bedrijfsruimtes, voorzieningen en openbare ruimte is inmiddels gerealiseerd en naar verwachting is de vernieuwde Houthaven in 2028 helemaal klaar.

Het gebied bestaat uit zeven autoluwe eilanden, met elk een eigen karakter dat tot uitdrukking komt in bijvoorbeeld de bouwstijl van de woningen. Het stedenbouwkundig plan is ontworpen door de Dienst Ruimtelijke Ordening (DRO) en het beeldkwaliteitsplan van Soeters van Eldonk Architecten. Sjoerd Soeters was daarnaast supervisor in de kwaliteitsbewaking van de architectonische uitwerking van de plannen. De eilanden hebben verschillende thema’s en liggen in een richting die gebaseerd is op de vroegere insteekhavens. Van de 2.700 woningen die er in totaal zullen komen is 20 procent bestemd is voor sociale huur. De rest wordt verhuurd en verkocht in de vrije sector. De wijk is autoluw opgezet en het Houthavenpark, gebouwd op het ondertunnelde deel van de Spaarndammerdijk vormt een groene schakel tussen de bestaande Spaarndammerbuurt en de nieuwe Houthaven. Bewoners van de Houthaven kunnen winkelen in de Spaarndammerbuurt, en bewoners van de Spaarndammerbuurt maken gebruik van scholen, pleinen en de kades in de Houthaven. De Houthaven is een duurzame en klimaatneutrale wijk. De benodigde energie voor de openbare ruimte, zoals openbare verlichting, rioolwaterpompen en parkeermeters, wordt zoveel mogelijk in de Houthaven zelf opgewekt. Zonnepanelen doen dienst als duurzame energiebron. De straatverlichting krijgt ledlampen. De bestrating bestaat voor een groot deel uit gebakken, hergebruikte klinkers. Voor de steigers wordt duurzaam FSC-hout gebruikt. Er zijn oplaadpunten voor elektrische vervoermiddelen. En voor het verwarmen van de bebouwing is de Houthaven aangesloten op het Amsterdamse stadswarmtenet. Voor het eerst in Nederland wordt op grootschalige wijze milieuvriendelijke warmte én koude toegepast. Dankzij de combinatie van stadsverwarming, koudeopslag in de bodem en koeling met oppervlaktewater uit het IJ zijn de woningen en bedrijven in Houthaven energieneutraal. Een markant gebouw dat de ontwikkeling markeert op grotere schaal is de Pontsteiger, ontworpen door Arons en Gelauff architecten. De Pontsteiger ligt pontificaal aan het IJ en maakt een uitnodigend gebaar als moderne stadspoort naar Amsterdam-Noord. De Pontsteiger markeert daarmee ook de positie van de Houthaven als onderdeel in de Amsterdamse waterfront ontwikkelingen.

Oosterdokseiland

Na een kwart eeuw is met de oplevering van het kantoor voor Booking de transformatie van het Oosterdokseiland afgerond. Dit stuk stad op het scharnierpunt van de binnenstad en de zuidelijke IJ-oever is een compleet, inclusief en verdicht deel van de stad geworden. Het heeft een van de hoogste bebouwingsdichtheden van Nederland. Op 43.000 m2 grond is een bouwprogramma van 223.000 m2 gerealiseerd (FSI 4). De bebouwing is compact georganiseerd, zonder hoogbouw. Mede doordat er geen torens zijn gebouwd, heeft het gehele eiland een prachtige contour gekregen, zowel in aanzicht als in plattegrond. De gebogen rooilijn en gebogen daklijn waren dwingend voor de stedenbouwkundige sturing.

De voor- en achterrooilijn volgen het spoor en het water. De bebouwing wordt doorsneden met stegen, die in plattegrond een waaier vormen. Deze waaiervorm is doorgevoerd in de plattegronden van de gebouwen (vrijwel geen ruimte is orthogonaal) maar is ook aanleiding voor een bijzondere openbare ruimte. De bomen staan niet, zoals gebruikelijk, in een rij parallel aan het water maar staan in lijnen dwars op de kade. Hierdoor is het uitzicht op het water optimaal. De gekromde Oosterdokskade ligt op de zon en aan het water en biedt een mooi uitzicht op het zeventiendeeeuwse waterfront van Amsterdam. Vanaf het Centraal Station wordt de kade steeds krommer en steeds breder. De kade gaat vervolgens onder het spoor door en komt dan uit bij het IJ. Hiermee wordt aan de belangrijkste doelstelling van de herontwikkeling van de IJ-oevers voldaan: de stad verbinden met het IJ. De stegen vormen een scherp contrast met kade, waar ze op uit komen: licht/donker, breed/smal, recht/krom enz. Dit contrast doet sterk denken aan het Damrak waarop ook stegen in een schuine hoek aansluiten. Er zijn overigens veel meer aspecten die doen denken aan de kwaliteiten van de binnenstad. De gebouwen zijn smal en hoog en vormen, net als grachtenpanden, schouder-aan-schouder de wand van de openbare ruimte. Doordat de individuele gebouwen smal zijn, heeft de kadewand een diversiteit van functies, architectuur en expressie. Niet alleen de schakeling maar ook de stapeling van functies is relatief kleinschalig en divers. Vrijwel de gehele begane grond is gevuld met publieksfuncties, zoals winkels en horeca. De functies daarboven zijn direct via voordeuren ontsloten aan de openbare ruimte. Er zijn vrijwel geen galerijen of andere onzuivere ontsluitingssystemen op het eiland. Hierdoor worden functies direct geadresseerd, waardoor de openbare ruimte minder anoniem wordt. De gebouwen lijken verder op grachtenpanden doordat ze georiënteerd zijn op de kade (daarom is de kade niet geheel autovrij gemaakt). Niet alleen de dichtheid van de nieuwe bebouwing is exceptioneel, ook de verdeling en stapeling van functies is bijzonder, met 38% besteed aan voorzieningen: een hotel, het conservatorium en de openbare bibliotheek. Deze stedelijk-maatschappelijke voorzieningen hebben ertoe bijgedragen dat het eiland van meet af aan een bestemming voor alle Amsterdammer werd. Het gehele eiland is onderkelderd met twee parkeerlagen voor openbare stalling van 2.500 fietsen en 1.650 auto’s.

             

Overamstel

In een brede bocht van de veenrivier de Amstel ligt een gebied dat onderhevig is aan een enorme transformatie. Het vroegere industrieterrein Overamstel is bezig te veranderen in een nieuwe woon- en werkbuurt. Het gebied ligt nog net binnen de Ring A10. Het verleden is nog te herkennen in de oude gebouwen van de Zuidergasfabriek. De afgelopen jaren zijn hier duizenden woningen gebouwd met voorzieningen, zoals scholen en horeca. Overamstel bestaat uit vier deelgebieden: Amstelkwartier, Kauwgomballenkwartier, Weespertrekvaartbuurt en Amstelgloriebuurt. Iedere buurt heeft een eigen identiteit die voortvloeit uit de ruimtelijke context en historie.

Het gebied is in een tijdsbestek van 50 jaar in de tweede helft van de vorige eeuw van een agrarisch polderlandschap getransformeerd naar een bedrijventerrein. In eerste instantie kwamen de typische stadsrandfuncties als een gasfabriek en een waterzuivering naar het gebied, later werd dit met de komst van de Duivendrechtsevaart gevolgd door andere bedrijvigheid. In de huidige situatie is dit nog steeds terug te zien in het stedenbouwkundig plan van Amstelkwartier fase 1 en 2. De monumenten en de bijzondere gebouwen zijn behouden, en het agrarische polderlandschap heeft het patroon van de straten en de verkaveling bepaald. Amstelkwartier fase 1 en 2 zijn inmiddels nagenoeg afgerond. Met Park Somerlust als openbare oever en het nieuwe Bella Vista park rond de oude watertoren. Het patroon van de schuine straten met zicht op de Amstel wordt doorgezet. Kleine stegen voor voetgangers en fietsers verbinden deze zichtstraten met elkaar. Kenmerkend zijn de grote ruime bouwblokken met groene rustige binnenterreinen. Ten zuiden van de Amstelstroomlaan, de nieuw aangelegde centrale oost-westelijke verbinding in Overamstel, zal het gebied van kleur verschieten in Amstelkwartier fase 3 en het Kauwgomballenkwartier. Dit komt deels door een andere verkavelingsrichting maar ook door een andere invulling van programma. Naast wonen staan hier werken en voorzieningen meer centraal. Amstelkwartier fase 3 zal een identiteit hebben die een mix is van Amstelkwartier fase 1 en 2 en het Kauwgomballenkwartier en zal zich oriënteren op de insteekhaven. Bovendien is binnen Amstelkwartier fase 3 plek voor voorzieningen voor de hele buurt. Hierbij moet gedacht worden aan twee supermarkten, horeca en andere voorzieningen. Ten oosten van de Spaklerweg en de spoorlijn ligt de Weespertrekvaartbuurt. Deze buurt is op zijn beurt opgedeeld in de Kop van Weespertrekvaart, Bajeskwartier en Weespertrekvaart Oost en Midden. De Weespertrekvaartbuurt vormt, ondanks dezelfde mate van stedelijkheid, de informele tegenhanger van het statige Amstelkwartier; er is een eigen identiteit en kwaliteit waarin wonen, werken en ontspannen met elkaar verweven zijn. Het gebied ten westen van de Duivendrechtsevaart zal zich ontwikkelen als de Amstelgloriebuurt. Deze buurt ligt tussen de Duivendrechtsevaart en het volkstuinenpark Amstelglorie. De A2 en de Joan Muyskenweg zullen transformeren naar een stadsstraat. Op deze manier wordt de buurt toegankelijk en kan er aansluiting worden gezocht met de andere deelgebieden binnen Overamstel.