Paul Meurs
Voor Amsterdam is Geurt Brinkgreve de verpersoonlijking van de strijd voor het behoud van het stadsschoon in een tijd van ongebreidelde kaalslag. Hij keerde zich niet alleen tegen de liefdeloze verminking van de stad, maar liet ook zien dat er een alternatief is. De projecten van de door hem opgerichte stichting Diogenes combineren restauratie van monument met nieuw toegevoegde kwaliteit en wooncomfort. De houding van Brinkgreve ten aanzien van de binnenstad is tegenwoordig gemeengoed. Niemand hoeft nog overtuigd te worden van de schoonheid van het oude Amsterdam. Met de status van werelderfgoed is het vanzelfsprekend om de kwaliteit die er al is als uitgangspunt voor nieuwe ontwikkelingen te nemen. Ook buiten de Singelgracht, tot in de modernste stadsuitbreidingen aan toe, is het bij transformaties eerder regel dan uitzondering om te onderzoeken of bestaande kwaliteit kan worden hergebruikt. Ook in de breedte is de bouwopgave steeds meer op herbestemming en herontwikkeling gericht. Hierbij vervaagt het onderscheid tussen beschermd en onbeschermd erfgoed. Voor de praktijk van herbestemming en herontwikkeling is het werk van Geurt Brinkgreve nog steeds inspirerend, vanwege zijn energie, liefde voor de stad en dadendrang. Hij was op zijn best wanneer zich op het oog onmogelijke projecten aandienden, een eigenschap die voor de tegenwoordige ontwikkelaars haast als basisvoorwaarde geldt. De aanpak van Brinkgreve mag actueler zijn dan ooit, het werkveld en de omstandigheden zijn flink veranderd. Behalve om schoonheid gaat het nu om identiteit. De verpaupering is uit de binnenstad verschoven naar de buitenwijken. Naast oude gebouwen bestaat het culturele erfgoed uit allengs meer jonge monumenten en recente bouwkunst. Niet altijd de favoriete smaak van Brinkgreve – maar voor de hedendaagse generaties Amsterdammers even belangrijk als baken, als de binnenstad was voor Brinkgreve.
De jury van de Geurt Brinkgreve Bokaal 2013 bestond uit Paul Meurs, midden (voorzitter en verslaglegger), hoogleraar Restauratie en Transformatie verbonden aan de Sectie RMIT van de faculteit Bouwkunde van de TU Delft en partner van SteenhuisMeurs in Schiedam, adviesbureau voor cultuurhistorie en transformatieopgaven; Philip Breedveld, rechts, architect en directeur van archivolt architecten; en Martijn Blom, links, werkzaam bij conceptburo Hollands Licht op het grensgebied van architectuur en vastgoed en mede-initiatiefnemer van ondermeer het project De Flat in Amsterdam Zuid Oost (Kleiburg). De jury werd ondersteund door Monique van den Berg en Bart Truijens van het Ontwikkelings bedrijf Gemeente Amsterdam.
De oogst van 2013 voor de Geurt Brinkgreve Bokaal laat zien dat ook Amsterdam magere jaren doormaakt, na een periode van overvloed met grootse, ambitieuze en kostbare interventies aan de grote monumenten van de stad. Vorig jaar stond een hele rij culturele projecten op de shortlist, zoals het Rijksmuseum, het Stedelijk Museum, Crea en de Gerardus Majellakerk, als onderkomen voor het Nederlands Philharmonisch Orkest. Dit jaar konden we kiezen uit herbestemmingen van respectievelijk een badhuis, twee scholen, een bioscoop, een bibliotheek, twee joekels van kantoorgebouwen bij de ring en de restauratie annex opsplitsing van het logegebouw van de vrijmetselaars. Het is een lijstje dat mooi past bij Geurt Brinkgreve wat betreft de getoonde inventiviteit om nieuwe bezieling aan versleten plekken in de stad te geven. Ieder voorgedragen project had een ander soort opdrachtgever, variërend van een ontwikkelende aannemer, een belegger, een netwerk van muzikanten, jonge entrepreneurs met verfrissende business cases tot de professionele opdrachtgevers uit de zorg, het onderwijs en stadsherstel. Natuurlijk was de jurering een kwestie van appels met peren vergelijken. Er zijn kleine juweeltjes van restauratie en herbestemming, zoals het Muziekgebouw Splendor en het Cygnus Gymnasium. Daartegenover de grote gevallen, met duizenden vierkante meters herbestemming en place-making voor uiteenlopende doelgroepen: hotel Andaz Amsterdam Prinsengracht, De Studio Gak en The Student Hotel Amsterdam. De derde smaak is de sociale herontwikkeling, zoals de Kraaipanschool en de goedkope woningen in Astoria De Woonbios. Belangrijke aspecten die bij de jurering centraal stonden waren de architectuur van de interventie, de inventiviteit van de herbestemming, de uitstraling op de stad en de aanpak van het proces. Langs deze honken leidde het beraad van de jury naar de drie nominaties en vervolgens de keuze van de winnaar.
Opdrachtgever: Pakhuis Real Estate
Architect: EWP Purmerend
De voormalige bioscoop aan het Mosplein is na jaren van (gedeeltelijke) leegstand verbouwd tot woningen boven een supermarkt. De woningen zijn betaalbaar en het project heeft een positieve uitstraling op de stad. Een voorheen vervelende hoek is weer levendig geworden en opgenomen in de buurt. De architectuur had zorgvuldiger gekund, met name in details van ramen, dakramen en het metselwerk.
Opdrachtgevers: Vrijmetselaars Stichting Amsterdam, Stadsherstel Amsterdam
Architect: : Kentie & Partners Architekten
De vrijmetselaarsloge functioneerde honderd jaar in twee monumentale panden in de Vondelstraat, het voormalige Bierhuis van Heineken, ontworpen door architect Cuypers, en het Vondelhuis, die door architect Kromhout tot logegebouw werden ingericht. Om de noodzakelijke restauratie van beide panden te financieren werd het Bierhuis verkocht aan Stadsherstel en werd een gezamenlijke restauratie en transformatie opgezet. De inventiviteit van het opdrachtgeverschap is vernieuwend, door financiële middelen te genereren met de opsplitsing van de panden en de verkoop van één ervan. Prachtige details, zoals in de plafondschilderingen in het Bierhuis zijn teruggevonden en gerestaureerd. Ertegenover staat dat ruimtelijke vertaling van de splitsing van functies, zoals het toevoegen van trappen, installaties en opgedeelde ruimten, de monumentale structuur van beide panden ontregelt.
Opdrachtgever: The Student Hotel
Architect: A&E Architecten
Twee verlaten kantoorgebouwen van uitgeverij Elsevier zijn hergebruikt en samen met een nieuw bouwvolume ingericht als Student Hotel Amsterdam, een kruising van een hotel en studentenhuisvesting. De formule van het hotel is goed doordacht en uitgewerkt; de marketing van het hotel is consequent doorgevoerd in het collectieve domein van het complex. De moed om buiten de ring zo’n groot complex te ontwikkelen, wordt beloond met een hoge bezettingsgraad. De huiskamer in het hoofdgebouw is sprankelend. De eerste indruk is dat hier een swingende gemeenschap is. De woonlagen en de gemeenschappelijke keukens zijn minder verzorgd, wat betreft architectuur en detaillering. Het beeldbepalend stervormige gebouw is een dependance zonder voorzieningen geworden, hetgeen geen recht doet aan de kwaliteit van dit gebouw. De nieuwbouw weert weliswaar het lawaai van het spoor, maar staat architectonisch los van het ensemble.
Opdrachtgevers: BLP1 Properties, AM, Stadgenoot
Architects: Wessel de Jonge architecten, ZECC architecten
Door zijn enorme omvang, van 40.000 vierkante meter, is de herbestemming van het oude GAK-kantoor aan de ring een project van de lange adem en stapsgewijze planontwikkeling. De eerste fase met studioappartementen en kantoorruimten in de noordelijke vleugel is opgeleverd. Het is nog niet goed te voorspellen wat de herontwikkeling met het gebouw van architect Merkelbach als geheel zal doen en welke impact de interventie op de buurt zal hebben. Er is erg veel aandacht besteed aan het renoveren van de gevel, waarbij het gevelbeeld behouden bleef ondanks een grondige aanpassing om aan de ingewikkelde technische eisen van woningen aan een snelweg te voldoen. Met de toekomstige aanpak van het middendeel, waarin de voormalige entree en centrale ruimten zich bevinden, zal pas goed over de kwaliteit van de ingreep kunnen worden geoordeeld. Wanneer de Geurt Brinkgreve Bokaal vergezeld was geweest van een aanmoedigingsprijs, dan hadden we dit project graag in aanmerking laten komen.
Opdrachtgever: Ymere
Architect: Architectenbureau Hoogeveen
De herbestemming van een school in de Transvaalbuurt heeft een sympathieke nieuwe programmering opgeleverd met zorgfuncties voor de buurt en zorgwoningen. Het casco is zorgvuldig hersteld. Bij de uitwerking was een dubbele oriëntatie gewenst. De woningen, die gebaat zijn bij luwte en overzicht in hun entreezone, worden via de oorspronkelijke voorzijde en het trappenhuis ontsloten. De publieksfuncties zijn toegankelijk vanaf een nieuw plein, dat de achterzijde van het gebouw als entree gebruikt. Het herontwerp van het gebouw is op dit punt niet overtuigend - de omdraaiing van voor- en achterkant pakt niet sterk uit.
De drie nominaties
Opdrachtgever: Stichting ZAAM
Architect: Wessel de Jonge architecten
Het Cygnus Gymnasium is gevestigd in een voormalige ambachtsschool van architect Ingwersen, die zich daarbij sterk inspireerde op Le Corbusier. Over deze moderne architectuur zal Geurt Brinkgreve niet zo enthousiast zijn geweest, maar over de aanpak van de herbestemming waarschijnlijk wel. De ingreep is een klassiek voorbeeld van restauratie, waarbij de vervuiling en verrommeling die in de loop der jaren in het gebouw was geslopen met grote precisie en vernuft is verwijderd en de oude luister is hersteld – wat betreft de opzet, de ruimtelijkheid, de materialiteit en de rijkelijk toegepaste kunst. Slechts hier en daar zijn kleine veranderingen of toevoegingen zichtbaar, die voortkwamen uit de gebruikswensen en hedendaagse (technische) vereisten. De vanzelfsprekendheid waarbij een hedendaags gymnasium zich heeft genesteld in een gerestaureerde ambachtschool uit de jaren vijftig is opvallend en getuigt van een groot vakmanschap bij de herbestemming. De school heeft een positieve uitstraling op de buurt en is op het maaiveld ook naar de openbare ruimte gericht. Hoe de ruimte rondom de school eruit gaat zien is echter nu nog niet duidelijk.
Opdrachtgever: Aedes Real Estate, Marcel Wanders
Architect: Kentie & Partners Architekten
Andaz Amsterdam Prinsengracht De herontwikkeling van de voormalige openbare bibliotheek aan de Prinsengracht, samen met de achterliggende panden aan de Keizersgracht, past in de trend van forse hotelbouw in de binnenstad. Andaz is het eerste concepthotel van Amsterdam en draagt tot in de kleinste details de signatuur van designer Marcel Wanders. De hotelfunctie is verbijzonderd door de opzet van het publieksgedeelte, waarin bijvoorbeeld de klassieke receptie ontbreekt. Verder zijn er werkplekken en congresfaciliteiten gemaakt en hebben alle 122 kamers een persoonlijke touch gekregen. Het hotel onderscheidt zich voorts door een grote collectie videokunst, die verspreid door het gebouw is opgesteld en ook via een apart tv-kanaal toegankelijk is. Tegenover het alom aanwezige design in de interieurs, staat de soberheid waarmee het exterieur is aangepakt. De gevels hebben de monumentale uitstraling van de naoorlogse bibliotheek aan de Prinsengracht en de (afgebrande) historische panden op de Keizersgracht behouden. Het resultaat is een verborgen wereld van discrete decadentie in de grachtengordel, die een eigen kwaliteit heeft – maar waarin de bestaande architectuur geheel opzij is gezet. Gezien vanuit de monumenten is dit een gemis. Ook lijkt de toegevoegde waarde van de voorzieningen voor de buurt beperkt.
Opdrachtgever: Gemeente Amsterdam Stadsdeel Centrum
Architect: MTB Architecten
Het voormalige badhuis aan de Nieuwe Uilenburgerstraat uit 1920 is herbestemd tot muziekgebouw. Het initiatief kwam van Stichting Splendor, waarin muzikanten, componisten, schrijvers en andere kunstenaar zijn verenigd. Met hun muziekgebouw creëren zij een plek buiten de grote podia voor voorstellingen en ontmoeting. Bij de herbestemming is de architectuur van het badhuis met veel liefde voor de details hersteld. Aanpassingen aan de specifieke eisen van een muziekpodium zijn ingepast. Met name de invulling van het opdrachtgeverschap door Splendor spreekt tot de verbeelding. De muzikanten werkten zelf mee aan de verbouwing en zorgden voor originele crowd funding. De rente op de obligaties wordt in de vorm van muziekvoorstellingen aan huis uitgekeerd. Naast de eigen bijdragen en mede door de complexiteit van de herbestemming, financierde de gemeente mee aan het project. De interventie was kostbaar, niet alleen in de geluidsvoorzieningen, maar ook vanwege de programmatische noodzaak om een kelderverdieping toe te voegen. Het project heeft een positieve uitstraling op de buurt en is een verrijking voor het culturele klimaat in de stad.
De winnaar
Voor de jury staken dit jaar de pareltjes uit boven de andere projecten: Muziekgebouw Splendor en het Cygnus Gymnasium. Splendor laat zien dat bevlogen opdrachtgevers en vernieuwende manieren van financiering heel goed samen kunnen gaan met een precieze restauratie. Cygnus bewijst dat de opgave van herprogrammering en restauratie van naoorlogse scholen, zoals die in Nederland op grote schaal speelt, kan leiden tot een prachtig resultaat. Bovendien bewijst Cygnus dat een ‘verouderde’ school zich prima kan lenen voor een state-of-the-art onderwijsfunctie. Splendor is een uitzonderlijk project. Het Cygnus is de uitzondering die eigenlijk regel had moeten zijn. Juist het feit dat het Cygnus Gymnasium het product is van regulier openbaar opdrachtgeverschap voor het onderwijs, was voor de jury het doorslaggevende argument om dit project voor de dragen voor de Geurt Brinkgreve Bokaal 2013.
Geurt Brinkgreve Bokaal
Geurt Brinkgreve (1917-2005), opgeleid als beeldhouwer en als medailleur, streed voor het behoud en herstel van de Amsterdamse binnenstad. Dat deed hij als bestuurlid en redacteur bij de Bond Heemschut, als gemeenteraadslid en als hij initiatiefnemer van o.a. de Amsterdamse Maatschappij tot Stadsherstel en als medeoprichter van de Vereniging Vrienden van de Amsterdamse Binnenstad. Geurt Brinkgreve kreeg diverse onderscheidingen.
Geurt Brinkgreve begreep de bijzondere waarde van de binnenstad op een cruciaal moment in de recente geschiedenis van Amsterdam. Brinkgreve voerde niet alleen actie, hij gaf ook het goede voorbeeld door restauraties ter hand te nemen. Hij liet daarmee zien dat vervallen, waardevolle panden opgeknapt konden worden en voorzien van modern wooncomfort, zodat hun waarde voor het stadsgezicht behouden bleef. Het ging Geurt niet alleen om monumenten maar juist om het gebruik en de beleving ervan door mensen. Het ging hem niet alleen om het behoud van het stedenschoon; de historische architectuur kon immers alleen gered worden als de gebruiksfunctie behouden bleef. In 2006 stelde toenmalig wethouder Tjeerd Herrema een prijs in voor hergebruik van gebouwen en Geurt Brinkgreve als naamgever van de prijs te eren voor zijn inzet voor het behoud van het Amsterdamse erfgoed. De Geurt Brinkgreve Bokaal is een onderscheiding die de gemeente Amsterdam jaarlijks toekent aan het beste initiatief op het gebied van herontwikkeling of renovatie van erfgoed. De gemeente onderkent dat passende herbestemming leidt tot behoud van veel erfgoed. Deze prijs is bedoeld voor een gebouw waarvoor een nieuwe en passende functie is gevonden die het gebouw recht doet en waarbij de ingrepen de aanwezige cultuurhistorische waarden versterken of terugbrengen. Bovendien moet de ingreep aan het (woon)gebouw een meerwaarde betekenen voor de ruimtelijke kwaliteit en een impuls geven aan leefbaarheid van de buurt. De prijs vestigt de aandacht op een gebouw, dat door een kwalitatief hoogwaardige ingreep een tweede leven krijgt en zo wordt teruggegeven aan de stad en de buurt. Voor de Geurt Brinkgreve Bokaal 2013 kwamen 13 gebouwen in aanmerking die zijn opgeleverd tussen 1 augustus 2012 en 1 augustus 2013. In oktober bezocht de jury een achttal voorgeselecteerde projecten, waaruit de nominaties en de winnaar werden gekozen.