Voor de gemeente Amsterdam is duurzaamheid een leidend principe, zowel in de bestaande als bij nieuwbouw. De ambitie is om vanaf 2015 alle nieuwbouw klimaatneutraal te maken. Ook bij ontwikkelaars, corporaties en zelfbouwers staat duurzaamheid hoog op de agenda.

De Groene Speld wordt dit jaar voor de vierde keer uitgereikt. Deze stimuleringsprijs is bestemd voor een persoon, groep of instantie die aantoonbaar uitmuntend bezig is met duurzaamheid in bestaande bouw en/of nieuwbouw in Amsterdam. Met veertien aanmeldingen op een hoog kwaliteitsniveau was er dit jaar weer voldoende keuze voor de jury van De Groene Speld om te komen tot vier nominaties voor de Amsterdamse duurzaamheidprijs. Die vier nominaties tonen ook de breedte van het thema duurzaamheid in de gebouwde omgeving; in het hele spectrum van activiteiten is het zelfs een vanzelfsprekend onderdeel in het bouwproces geworden. De laatste jaren ligt de nadruk op technisch inhoudelijk goed presteren.

De jury van 2012 wil haar focus enigszins verschuiven in de richting van de mens. De mens als initiatiefnemer, als deelnemer in een team van specialisten en als gebruiker van duurzame woningen en gebouwen. De jury van de Groene Speld 2012 heeft dit jaar gekeken op basis van twee groepen beoordelingscriteria. Elke genomineerde moet op het gebied van duurzaamheid een aantoonbaar ‘uitmuntend’ resultaat bereikt of beoogd hebben. Uit de concrete resultaten of werkwijze moet de rest van Amsterdam van de genomineerden kunnen leren hoe het in de praktijk werkt. Een integrale visie hebben is één, maar het om kunnen zetten van deze visie in een resultaat is voor de jury essentieel. De tweede groep beoordelingscriteria ligt op het terrein van het persoonlijk presteren: wie zijn de drijvende krachten geweest en met welke ambities en vasthoudendheid hebben zij gewerkt. Meegewogen is welke duurzaamheidsprestatie zij beoogden voor de doelgroep of eindgebruiker in hun project.

De prijs zelf is een ontwerp van Marlies Pinksterboer. Het is een schild met drie Andreaskruizen van zilver, ingelegd met olivijnsteen op een schijf van een oude heipaal, verwijderd tijdens het graafwerk voor de metro onder het Centraal Station.

Conform de criteria van de jury van 2011 heeft de jury bij haar beoordeling aangaande ‘uitmuntendheid’ naast haar algemene oordeel ook de volgende subcriteria laten meewegen:

• of het initiatief concreet is of wordt gerealiseerd;
• of het initiatief een substantiële bijdrage levert aan de reductie van fossiel brandstofgebruik;
• of het initiatief gebruik maakt van de nieuwste en beste inzichten en/ of technieken;
• of het project rendabel is en of het project leidt tot lagere energielasten voor de gebruiker;
• of het initiatief opschaalbaar is;
• of het project voortkomt uit een integrale visie op duurzaamheid;
• of er sprake was van een concreet werkplan;
• of het project ook op de lange termijn duurzaam is.

De beoordeling van de mens als initiatiefnemer en als deelnemer in een team van specialisten en de focus op de gebruiker van het resultaat van het project is gewogen op basis van de criteria: hoe vasthoudend en met welke creativiteit hebben zij hun doel nagestreefd; hoe actief hebben zij anderen enthousiast weten te maken voor de duurzaamheiddoelstelling in hun project; is de gebruiker bij het project betrokken en zijn de laagste energiekosten nagestreefd; draagt het project bij aan een gedragsverandering die tot een lager energieverbruik leidt.

Diversiteit inzendingen en diversiteit deelnemers

Waarschijnlijk zijn de inzendingen om mee te dingen naar De Groene Speld nog nooit zo divers geweest. Daarbij constateerde de jury dat het niveau van de inzendingen hoog was. Ook viel op dat bij alle inzendingen sprake was van een grote persoonlijke inzet van een of meer mensen. Dat betekent dat in 2012 in Amsterdam een mooie mix van verschillende soorten initiatiefnemers actief geweest is, variërend van op lokaal enthousiasme gestoelde burgerinitiatieven tot initiatieven die voortkomen uit professioneel werkende partijen, die hun maatschappelijk verantwoordelijkheid serieus nemen. De professionals hebben vakinhoudelijk goed uitgewerkte projecten laten zien, waarbij individuele experts in teams samen een topprestatie neerzetten. De jury was verheugd over deze diversiteit én over de waar te nemen trend van mensen die nieuwe samenwerkingsvormen aangaan om duurzaamheid te organiseren.

De diversiteit blijkt uit het volgende overzicht van de inzendingen in 2012:

* één van deze projecten telt ook mee in de nominatie voor het oeuvre van een persoon

De diversiteit van de projecten maakt het aannemelijk dat een grote verscheidenheid aan mensen en professionals aan deze duurzame projecten heeft gewerkt. Daarmee wordt tegelijkertijd de winst getoond van de aandacht die duurzaamheid de laatste jaren heeft gekregen. Tegelijkertijd kan ook een andere trend worden waargenomen. Waarom is er maar zo’n gering aantal projecten per categorie gerealiseerd? De jury is daarom zowel verheugd alsook enigszins teleurgesteld. Gezien het hoge niveau van de inzendingen moest de jury steng zijn. Het criterium ‘uitmuntend’ brengt met zich mee dat inzendingen die behoorlijk goed, degelijk en met bekende techniek gemaakt zijn, niet zijn genomineerd. Dat diskwalificeert deze projecten niet; de lat voor de Groene Speld ligt nu eenmaal hoog.

De jury van de Groene Speld heeft de volgende teams/personen genomineerd:

• Ontwerp en realisatieteam school- en woongebouw Het Klaverblad;
• Initiatiefnemers Eigen Haard, ERA-Contour, Oranje en KOW architecten (samen Co-Green) voor Stadstuin Overtoom;
• Christiaan Brester voor zijn persoonlijke inzet voor duurzaamheid (o.a. SunRoots en Herman de Zonnestroomverdeler);
• Paul de Ruiter voor zijn oeuvre als pionier duurzaam bouwen.

Nominaties

Ontwerp en realisatieteam school- en woongebouw Het Klaverblad

De duurzame kwaliteit van het project school- en woongebouw Het Klaverblad is vooral te vinden in het schoolgedeelte van het plan. Basisschool Het Klaverblad, is een zogenaamd fris schoolgebouw met een zeer laag energiegebruik. Op initiatief van stadsdeel Zuidoost en in opdracht van Stichting Bijzonderwijs Amsterdam werd volgens het principe Design & Build een 20-klassige basisschool ontworpen en gebouwd door de samenwerkende bedrijven Jansen de Jong Bouw en Projectontwikkeling en Van Panhuis installatietechniek; BBHD Architecten was verantwoordelijk voor de architectuur en bureau Landstra tekende voor de bouwfysica, het ontwerp voor een goed binnenmilieu en de energiezuinigheid van het gebouw.

De binnenluchtkwaliteit en het thermisch comfort liggen met de classificatie Frisse School Klasse A op het niveau ‘zeer goed’. In het ontwerpstadium is bijzonder veel aandacht besteed aan de luchtsnelheid in de klaslokalen om de kans op tochtklachten uit te sluiten. Tijdens de nachtelijke uren wordt het ventilatie-systeem in combinatie met accumulerend vermogen van het gebouw gebruikt om het gebouw af te koelen.

Zo wordt in de zomer een thermisch aangenaam klimaat gerealiseerd. Het ontwerp is zo gedimensioneerd dat de ventilatoren zo weinig mogelijke elektriciteit gebruiken, waardoor het aandeel energiegebruik van de ventilatoren in de totale energieprestatie van het gebouw is teruggebracht van 44% (forfaitair) naar 15%. Ook is de luchtdichtheid van het gebouw zeer goed, waardoor onnodig warmteverlies wordt beperkt. Door de energetische maatregelen en de toepassing van 486 m2 PV-panelen is een reductie op de CO2-uitstoot verkregen van ruim 78% ten opzichte van de referentie. Een uitmuntende prestatie, met name op het punt van het intelligent combineren van bouwfysica en installatietechniek.

Op sociaal terrein is bijgedragen aan de cohesie in de buurt, worden de kinderen bij de duurzaamheid betrokken en vormt de school een ontmoetingsplaats in de buurt.

Team: Ronald Cools, Stichting Bijzonderwijs Amsterdam; Emiel van Riel, projectontwikkelaar Jansen de Jong Bouw en Projectontwikkeling; Jan Doppenberg, Van Panhuis installatietechniek; Ronald van Hek, projectarchitect BBHD Architecten; Gosse Landstra, bureau Landstra; Charlotte Jager, stadsdeel Zuidoost.

Stadstuin Overtoomse Veld door Co-Green: ERA-Contour, Oranje en KOW architecten

Het concept Co-Green is een initiatief van Eigen Haard, ERA Contour, KOW architecten en Oranje. Samen hebben zij de visie en ambitie om in Overtoomse Veld duurzaam te slopen, te bouwen en te laten bewonen. Dit doen zij op basis van een heel intensieve samenwerking, ook met de bewoners. Ter informatie: Het ‘Co’ in Co-Green staat voor ‘Cocreatie’, dus Co-Green betekent Groene Cocreatie. Dat geeft precies de essentie weer van de samenwerking.

Het project beoogt veel energie voor verwarmen, koelen, tapwater en elektriciteit te besparen ook door het duurzaam opwekken ervan op locatie. Middelen die worden gebruikt zijn goede isolatie, warmte en koeling uit bronnen met een beperkte CO2-uitstoot, vraaggestuurde ventilatie, zonnecollectoren en een energiedisplay om bewoners van hun energiegebruik bewust te maken. Bewoners worden geholpen bij de aanschaf van energiezuinige huishoudelijke apparatuur. Het doel: betaalbare, energiezuinige woningen met lage maandlasten. Een van de ambities van Co-Green is om 90% van het recyclebare bouwmateriaal dat bij de sloop vrijkomt hoogwaardig te hergebruiken of te recyclen. De opzet van de nieuwbouw beoogt een wijk met veel aandacht voor de leefbaarheid. Natuurlijk zijn ook het stadsdeel en de bewoners in de samenwerking betrokken. Het stadsdeel wil de openbare ruimte zo duurzaam mogelijk inrichten.

De jury is onder de indruk van de veelheid aan duurzaamheidsthema’s die integraal worden aangepakt. Op onderdelen worden weliswaar weinig nieuwe technieken ingezet, doch het is vooral de multidisciplinaire aanpak, het hoge ambitieniveau, het Lean Management, de beoogde lagere woonlasten voor de bewoners en de intensieve samenwerking met hen die dit project tot een uitmuntende prestatie maakten.

Team: Jurgen van de Laarschot, Woningstichting Eigen Haard; Jurgen Weerdenburg, ERA Contour; Derk Onnekes, KOW architecten; René de Hoog, Oranje Sloopwerken.

Christiaan Brester voor zijn persoonlijke inzet voor duurzaamheid (o.a. SunRoots en Herman de Zonnestroomverdeler)

De woonbotenbuurt achter het Olympisch Stadion is een indrukwekkende drijvende ‘zonne-energieplantage’. Een van de aanjagers is buurtbewoner Christiaan Brester die al meerdere jaren inkoopacties in de buurt organiseerde. Bij de laatste inkoopactie ‘SunRoots’ kon hij voor veertig partijen, zowel bewoners als bedrijven in de buurt, een inkooporder van 400 panelen plaatsen, waardoor de prijs dusdanig daalde dat de deelnemers een economisch rendement van 14% kunnen halen. Door het SunRoots-initiatief kwam Brester ook in contact met de Verenigingen van Eigenaren (VvE’s). Daar liep hij tegen het salderingsprobleem op. VvE’s en huurders kunnen binnen het huidige belastingstelsel een zonneinstallatie financieel niet rendabel krijgen. Door zijn creativiteit en kennis van zaken bedacht hij ‘Herman de Zonnestroomverdeler’. Zijn vele contacten en ervaring maakten het vervolgens mogelijk ‘Herman’ ook te ontwikkelen. Herman is een apparaat dat zonnestroom van een collectieve installatie kan verdelen naar de deelnemers. Daardoor wordt het salderingsprobleem voor gestapelde bouw opgelost en kunnen ook huurders meedoen. Hoewel Herman nu nog in ontwikkeling is, is de stroomverdeler hard op weg een revolutie te ontketenen.

De jury is onder de indruk van Bresters kennis, doorzettingsvermogen en de resultaten die hij behaalt. Onze overall conclusie is: Christiaan Brester is in de categorie mensen uitmuntend bezig.

Paul de Ruiter voor zijn oeuvre als pionier duurzaam bouwen

Het architectenbureau van Paul de Ruiter heeft een jarenlange ervaring in duurzaam bouwen. De jury was vorig jaar al onder de indruk van het TNT hoofdkantoor in Hoofddorp, hoewel dat niet in de gemeente Amsterdam lag.

In het boek ‘Gebouwen in beweging’ brengt de Ruiter de mogelijkheden voor een duurzame renovatie van kantoren in beeld. Een goed boek, gemaakt met een groot team van experts, waarin de ambities van organisaties en ondernemingen in verband gebracht worden met verschillende typen van gebouwen. Vervolgens wordt de vraag gesteld hoe het bestaande gebouw een rol kan spelen in de economische en maatschappelijke ambitie. Uiteindelijk gaat het er om, gegeven de ambitie, de optimale combinatie te bepalen tussen gebouw, set van maatregelen en gebruikersprofiel. Een geheel nieuwe benadering waarmee wij nog jaren vooruit kunnen.

Voor De Groene Speld 2012 zond het bureau tevens in het stedelijk bouwblok Delflandplein in. Een gebouw dat plaats biedt aan 71 appartementen, een basisschool, een voor- en naschoolse opvang, een kinderdagverblijf, een muziekatelier en een buurtontmoetingsruimte. Het gebouw speelt een belangrijke rol bij de bevordering van de sociale cohesie in de buurt. De jury had echter, gezien de reputatie van het bureau, meer verwacht van de energieprestatie van het project Delflandplein. In de hier genoemde voorbeelden wordt aangetoond dat Paul de Ruiter zowel op een heel hoog ambitieniveau wat betreft duurzaamheid kan ontwerpen, als ook op een hoog theoretisch niveau kennis bijeen kan brengen. Werkelijk een absolutie noodzaak om in de huidige tijd de duurzaamheid in de gebouwde omgeving verder te brengen. De jury wil daarom Paul de Ruiter voor zijn oeuvre als pionier in duurzaam bouwen nomineren voor De Groene Speld.

Winnaar Groene Speld 2012

De winnaar van de Groene Speld 2012 is het team van Co-Green in het project Stadstuin Overtoom. Wat zij in dit project integraal doen wordt gewaardeerd op het niveau uitmuntend. Uitmuntend, vanwege het uitstekende projectresultaat, maar ook door het ontwikkelde systeem dat herhaald kan worden. De opschaalbaarheid als doelstelling is een van de aspecten die zwaar heeft gewogen bij de jury.

Overige vermeldenswaardige inzendingen

Niet genomineerd, maar weldegelijk vermeldenswaardig zijn de volgende inzendingen.

Els Franken krijgt een eervolle vermelding voor haar moed bij het verduurzamen van het woonhuis Geerdinkhof en het betrekken van studenten daarbij. Veel particulieren hebben de ambitie hun huis te verduurzamen, doch weinigen slagen er in dat ook op een redelijk hoog ambitieniveau te realiseren.

Cor Mul van Wibautveste krijgt een eervolle vermelding voor zijn persoonlijke inzet en Peter-Paul Smoor van Cauberg/Huygen voor zijn baanbrekend rapport ‘Haalbaarheidsonderzoek Energiesprong Woningbouw Wibautveste Amsterdam’ van 27 september 2011. Hierin maakt hij een uitmuntende analyse hoe in een nieuw woongebouw het energiegebruik in stappen werkelijk terug te brengen is tot het niveau van 80% besparing. Daarbij gaat het om opgeteld het gebouwgebonden en het huishoudelijk energiegebruik. Dit type benadering is nodig om de gebouwde omgeving echt energieneutraal te krijgen. De jury is het helemaal eens met de beslissing van de heer Mul dat de inzet van biomassa in een gebouw als Wibautveste niet verstandig is.

Ontwerpteam Buiksloterham kavel 12 krijgt de ‘dapperheidsprijs’ en ‘aanmoedigingsprijs’ met de inzet om deze moeilijke kavel duurzaam te ontwikkelen - de jury hoopt dat het gaat lukken. Ook in het project kavel 12 wordt beoogd de totale energiebesparing voor huishoudens fors, tot circa 60%, te beperken. Gezien de moeilijke marktomstandigheden prijst de jury het team om haar vasthoudendheid door te zetten en te proberen het project nog steeds gerealiseerd te krijgen.

Enkele algemene bemerkingen tot slot

De jury is heel positief over de oogst van 2012, maar spreekt ook haar ongeduld uit over het tempo waarmee voortgang wordt gemaakt. Dit gebrek aan tempo wordt mede veroorzaakt door het veranderen van de bouwopgave. De bouwopgave bestaat de komende jaren vooral uit het duurzaam vernieuwen van de bestaande stad. Daarbij moet zorgvuldig worden afgewogen of duurzaam slopen en herontwikkelen met hergebruik van materialen aan de orde is, of dat, waar nodig, zo duurzaam mogelijk wordt gerenoveerd. De winnaar van de Groene Speld 2012 heeft een voorbeeldfunctie op het gebied van slopen en hergebruik in combinatie met een haalbare duurzaamheidsambitie. Dat zien we graag meer en vaker! In de afweging sloop/nieuwbouw of renovatie zou moeten worden meegewogen dat alle huizen op den duur geen energierekening meer zouden moeten hebben. De vraag wordt: hoe moet worden gerenoveerd en vanaf welk moment is energieneutrale nieuwbouw de meest efficiënte oplossing. Dat is niet alleen een financieel-technische opgave. Alle mogelijke enthousiasme van de bestaande bewoners moet worden gemobiliseerd. Bij een echt duurzaam project staat de eindgebruiker aan het roer. Dat betekent dat hij de meeste zeggenschap heeft over de te selecteren partners en plannen. En dus ook zelf verantwoordelijkheid neemt.

Een dergelijke manier van werken betekent een verandering van de bouwsector. Die moet aan eindge-bruikers kunnen aangeven welke technische oplossingen tot het beste comfort en de laagste woonlasten leiden. De industrie moet haar aandacht meer gaat richten op de voordelen van duurzaamheid voor de bewoners en gebruikers van de gebouwen. Binnen enkele jaren moet de energienotaloze woning de nieuwe norm worden voor energieneutraal bouwen. De jury is van menig dat er meer tempo kan komen in het realiseren van de duurzaamheidsambities van de stad Amsterdam als de eindgebruikers centraal komen te staan.

De jury van de Groene Speld 2012 bestond uit: Pieter Hameetman (voorzitter), directeur bij Koninklijke BAM Groep; Marjan Minnesma, directeur stichting Urgenda; Pauline Westendorp, directeur van NEWNRG en projectleider van Wij krijgen Kippen, waarmee zij in 2011 genomineerd werd voor de Groene Speld 2011. De jury werd ondersteund door Baltie Teeuwen, adviseur duurzaam bouwen van het Ontwikkelingsbedrijf Gemeente Amsterdam.