Op Steigereiland kan worden gebouwd zonder tussenkomst van een ontwikkelaar, het gebied is welstandsvrij en de zelfbouwer kan kiezen wel of geen gebruik te maken van een architect of aannemer. Eerder heeft de gemeente Amsterdam ervaring opgedaan met het uitgeven van vrije kavels aan particulieren bij de Scheepstimmermanstraat op Borneo. Vorig jaar is de eerste strook zelfbouwkavels op Steigereiland opgeleverd, dit jaar volgt de tweede van in totaal vijf stroken.

Particulier opdrachtgeverschap geeft de bewoner de mogelijkheid veel invloed op zijn woning maar ook op de woonomgeving uit te oefenen en het kan leiden tot grotere betrokkenheid bij de wijk. Het motto uit het programakkoord van het huidige college ‘Mensen maken de stad’ komt daarin op een heel letterlijke wijze tot stand. In 2003 is de gemeente Amsterdam gestart met de uitgifte van vrije kavels in de Zuidbuurt van Steigereiland. In totaal gaat het om vijf stroken met 246 kavels, die inmiddels allemaal zijn uitgegeven.
De woningen van strook 2 zijn in het jaar 2006 en 2007 opgeleverd; in 2007 en 2008 zijn de woningen van strook 1, gelegen aan de Jan Olphert Vaillantlaan en aan de Pedro Numesstraat gereedgekomen. Deze woningen staan hiernaast afgebeeld. De woningen van de latere stroken worden de komende jaren opgeleverd.

Strook 1 bevat 48 kavels in twee typen met een eigen plek in het stedenbouwkundige plan:

• 36 kavels met royale herenhuizen over vier lagen in een rij langs de ruime toegangslanen;
• 12 kavels voor vrijstaande woningen over twee lagen in het intiemere binnengebied.

Anders dan in de overige stroken, bevat deze strook geen drielaagse herenhuizen.

De belangstelling voor zelfbouw was bij deze strook zo groot, dat alle kavels aan particulieren konden worden uitgegeven. Er is, anders dan bij strook 2, geen gebruik gemaakt van de achtervang door een professionele partij. Om in aanmerking te komen voor een kavel, konden geïnteresseerden zich inschrijven onder betaling van inschrijfgeld. Door loting heeft een notaris een ranglijst samengesteld aan de hand waarvan de kavels door de gemeente werden toegewezen. Daarbij kreeg iedereen die was ingeloot de kavel van zijn eerste keuze aangeboden voor zover deze niet al was vergeven aan een persoon hoger op de ranglijst. In dat geval kwam hij in aanmerking voor zijn volgende voorkeur. In deze fase kon de geïnteresseerde nog wel afzien van de kavel waarvoor hij was ingeloot, maar het inschrijfgeld verviel in dat geval aan de gemeente.

Keuzevrijheid en regels
De zelfbouwers zijn volkomen vrij bij het ontwerp en de keuze van de gevelmaterialen en kleuren. Ook is ervoor gekozen deze wijk welstandsvrij te maken. De zelfbouwer kan daarnaast zelf kiezen voor een architect en aannemer, maar mag ook eigenhandig ontwerpen en/of bouwen. Hij mag de volledige envelop of een gedeelte daarvan bebouwen, gefaseerd of samen met de buren bouwen.
Wel moet voldaan worden aan de wettelijke regels van het Bouwbesluit en het bestemmingsplan (uitwerkingsplan). Daarin is onder meer de maximaal toegestane bouwmaten (de bouwenvelop) vastgelegd, de plek van de bouwenvelop op de kavel en het percentage van de voorgevel dat in de rooilijn moet staan. Dat biedt zekerheden aan de buren ten aanzien van de bezonning op hun kavel en leidt tot de vorming van gewenste straatwanden. Ook zijn er deadlines opgenomen in de erfpachtcontracten: het opnemen van een uiterste opleverdatum voorkomt dat er eindeloos bouwhinder blijft bestaan voor omwonenden en maakt het mogelijk dat de bewoners vooraf weten wanneer de gemeente de openbare ruimte realiseert.
De zelfbouwer is wel verplicht zelf zijn kavel te bebouwen en te bewonen alvorens de woning te mogen verkopen. In het geval dat de zelfbouwer tijdens de bouwvoorbereiding of tijdens het bouwproces om persoonlijke redenen alsnog van zijn kavel af wil, dan vervalt de kavel aan de gemeente en wordt deze aangeboden aan de eerstvolgende op de ranglijst. Het lucratief verkopen van een onbebouwd kavel is dus niet mogelijk.

Rol gemeente
Om te voorkomen dat de straat steeds opengebroken moet worden, heeft de gemeente de nutsvoorzieningen aangelegd voordat de kavels zijn geleverd aan de zelfbouwer. Daardoor was het mogelijk bouwwegen te realiseren met een hoogwaardige kwaliteit (klinkerbestrating). Deze bouwwegen vormen later tijdelijk de openbare weg voor de bewoners. Bij de huizen in de rij heeft de gemeente de heipalen vooraf geslagen, zodat voorkomen werd dat door heien schade zou ontstaan aan de al gerealiseerde buurpanden of dat zelfbouwers elkaar met het heiwerk in de weg zouden zitten. Als ondersteuning voor de zelfbouwers voert de gemeente afnamegesprekken met hen. Verder heeft de gemeente een handboek Zelfbouw samengesteld en een helpdesk ingesteld voor technische en procedurele ondersteuning.

Milieu
Ten aanzien van het milieu gelden de algemeen voor IJburg geldende eisen, zoals kruipruimteloos bouwen, het verbod op de toepassing van uitlogende materialen in de schil van het gebouw, en het FSC-keurmerk bij gebruik van hardhout. De Basiskwaliteit Woningbouw Amsterdam (BWA), waar alle projectmatige bouw in Amsterdam aan moet voldoen, is bij zelfbouw niet verplicht gesteld, maar wordt wel geadviseerd. De verplichte aansluiting op Stadswarmte (middentemperatuur) en de vaste IJburg-eisen, maken dat bij zelfbouw grotendeels voldaan wordt aan de duurzaam bouwen paragraaf van de BWA. De ontwerppunten voor aanpasbaarheid worden alleen geadviseerd, het gaat immers om een zelfbouwende bewoner.

Om het duurzaam bouwen verder te stimuleren, zijn er voor de zelfbouwers twee subsidiemogelijkheden ontwikkeld. De eerste is een premie op een betere EPC dan wettelijk vereist, de tweede is een premie Duurzaam Bouwen. De voorwaarde daarvoor is dat de woning moet voldoen aan de Maatlat Duurzame Woningbouw, die ook wordt gehanteerd door SenterNovem bij de aanvraag voor Groenverklaring/Groenhypotheek. Van deze strook zijn 24 van de 48 aan particulieren uitgegeven kavels zijn in aanmerking gekomen voor de EPC-premie (50%) en 6 van de 48 voor de premie Duurzaam Bouwen. Dat is een stijging van 11% ten opzichte van de vorige strook voor de EPC-premie, terwijl dat percentage voor de premie Duurzaam Bouwen ongewijzigd is.

Opvallend is dat er door deze groep niet-professionele bouwende particulieren, veel en succesvol geëxperimenteerd is met nieuwe milieutechnieken op het gebied van warmtevoorziening. Verschillende zelfbouwers hebben gebruik gemaakt van de warmtepomptechniek voor zowel verwarming als koeling van de woning en in enkele gevallen zelfs voor de productie van warm tapwater. Bovendien is er, naast de inmiddels meer traditionele balansventilatie, in een aantal gevallen gebruik gemaakt van warmteterugwinning uit retourlucht ten behoeve van de opwarming van het warme tapwater. En in veel gevallen is warmteterugwinning uit het douchewater toegepast ten behoeve van de voorverwarming van het warme tapwater.

Het resultaat
Doordat bij de vorige strook nog een aantal kavels in achtervang door professionele ontwikkelaars is gebouwd, is bij deze strook voor het eerst sprake van een volledige straatwand van vierlaagse herenhuizen aan de laan. De diversiteit van deze door particulieren gebouwde gevels is groot. Dat de wijk welstandvrij is, is goed te zien, maar het leidde niet tot exorbitant vormgegeven gevels. Het zorgde wel voor discussie.
Het meest treffend is misschien wel de uitspraak dat het ensemble van gevels de gevarieerdheid toont van de ruggen van boeken in een boekenkast: allemaal huizen, maar individueel herkenbaar door verschillen in hoogte, kleur en layout. En je favoriet haal je er zo tussenuit!

Opvallend is ook dat er bij de kavels met de kleinere en lagere vrijstaande woningen in de intiemere binnenstraat een veel grotere diversiteit aan vormen, materialen en kleuren zijn te vinden dan in de eerder opgeleverde strook. Zijn de zelfbouwers na het zien van die strook geprikkeld om iets meer uit te dagen, of hebben deze creatievelingen de resultaten van de vorige strook afgewacht om zeker te weten dat zelfbouw op Steigereiland haalbaar was?

Via de helpdesk is de gemeente goed in staat de ontwikkelingen en waarderingen van de zelfbouwende burger op Steigereiland te volgen. Ook bij deze strook was er levendig contact tussen de toekomstige buren via een door een van de zelfbouwers ingerichte webpagina. Niet alleen de ervaring met de ontwikkeling en de bouwwerkzaamheden aan de woning worden daar onderling uitgewisseld, maar ook nieuwe technische mogelijkheden en het opzoeken van grenzen van wat mogelijk is. De zelfbouwers gaven aan het proces van zelfbouwen, moeilijk en tijdrovend te vinden, maar ook wel heel erg leuk. Dat noodzakelijk overleg met de toekomstige buren leidt tot een vroegtijdige kennismaking, verhoogt de kans op levendigheid in de wijk aanzienlijk.

De resultaten en ervaringen van de zelfbouwers van deze eerste stroken zijn tijdens een bijeenkomst begin 2008 ook gedeeld met de zelfbouwers van de nog op te leveren stroken. Deze bijeenkomst gaf zowel de collega-zelfbouwers als de  gemeente de gelegenheid kennis te nemen van de problemen en uitdagingen, waar zelfbouwers mee geconfronteerd worden.

De gemeente Amsterdam ziet particulier opdrachtgeverschap, zowel voor individuen als voor collectieven, als waardevolle aanvulling in de productie van woningen, waarmee de bewoner in de breedste zin en in een vroegtijdig stadium wordt betrokken bij zijn nieuwe woonomgeving. De gemeente onderzoekt en stimuleert de mogelijkheden om meer vrije kavels uit te geven.