Marije Raap
Sinds 2011 geeft Amsterdam een substantieel aantal kavels uit voor individuele zelfbouw en kavels of panden voor collectieve zelfbouw. De inzet van de gemeente is het aanbieden van diverse kavels qua type en spreiding over de stad. Door de spreiding liggen de zelfbouwkavels in verschillende woonmilieus en op locaties met verschillende marktwaardes. Hieronder een overzicht van de resultaten en tendensen.
In voorgaande jaren zijn vooral de individuele woningen opgeleverd die waren gebouwd op het kavelaanbod vanaf 2011. Ook dit jaar zijn dat er een flink aantal. In de fotoreportage Amsterdamse Zelfbouw in 2016 (individuele kavels) staan 126 woningen die op het gemeentelijk aanbod zijn gerealiseerd. Daarnaast zijn 43 kavels op het Rieteiland Oost gefotografeerd. Deze kavels zijn aangeboden door een marktpartij en in de afgelopen paar jaar opgeleverd. Ook de resultaten van de collectieve zelfbouwers worden steeds meer zichtbaar. Vorig jaar was dat al het geval met de oplevering van ongeveer de helft van de kavels van Blok 0 in de Houthaven. Als kroon op het werk werd PUUUR BLOK toen winnaar van de Zuiderkerkprijs. Dit jaar zijn er in totaal 293 woningen gerealiseerd die gebouwd zijn door bouwgroepen. Het betreft vrijwel al het aanbod voor bouwgroepen uit 2011, diverse projecten uit 2012 en een enkele uit 2013. Hierbij zijn ook twee projecten meegeteld die voor 2011 zijn gestart, namelijk Nautilus en PATCH22.
De kern van zelfbouw is (individuele) keuzevrijheid. Dat lijkt in strijd met een efficiënt collectief bouwproces. Het antwoord op dit dilemma lijkt gevonden te zijn in het concept loftwoningen of cascowoningen. Het casco of de loft is de vrij indeelbare ruimte binnen de buitenwanden van de woning en woningscheidende wanden. Het casco lijkt een simpel raamwerk waar weinig aan valt te ontwerpen. De praktijk wijst inmiddels uit dat er juist oneindig veel mogelijkheden zijn. Dat blijkt al uit de benamingen die opduiken in de projectomschrijvingen: Cascoblokkendoos, Microloft, Laagbouwloft, Cascoloft, Superloft, Doorzonloft, Smartloft, Karaktervolle loft, Tribuneloft en Droomloft. En het blijft niet bij een woordspel. In de ruimtelijke uitwerking van de casco’s zijn verschillende handschriften te herkennen. Juist in het bieden van flexibiliteit in indelingen en de mogelijkheid units te koppelen, schuilt een ontwerpopgave. In de cascoprojecten is vrijwel altijd een range van woninggroottes gerealiseerd die grofweg varieert van 30 tot 200 m².
Meestal zijn deze projecten herkenbaar aan het woord loft in de naam. Maar dat hoeft niet. Zo is bij PATCH22 en BlackJack (toevallig buren) in het casco rekening gehouden met de mogelijkheid de badkamer op verschillende plaatsen, zelfs aan de gevel te plaatsen. In beide projecten zijn ook op termijn wezenlijke wijzigingen in de plattegronden mogelijk doordat op een vast stramien loze leidingen in de vloeren zijn gestort of de vloer zo te openen is dat toekomstige wijzigingen gemakkelijk kunnen worden uitgevoerd. Functioneel lijken deze projecten hetzelfde, maar architectonisch is er een wereld van verschil: BlackJack (BNB architecten BO6 architecten) heeft een alzijdig glazen gevel.
Ogenschijnlijk een kantoorgevel met daarachter verschillende woningen. PATCH22 (FRANTZEN et al architecten) heeft een duidelijke oriëntatie: open aan voor- en achterzijde en meer gesloten aan de zijkanten, een flinke verdiepingshoogte en een uitgesproken zichtbare (hout)constructie. Een andere categorie lofts is de loftwoning met een vrije verdiepingshoogte vanaf vijf meter. Hierbinnen kunnen bewoners naar wens tussenverdiepingen plaatsen en ruimtelijkheid geven aan hun woning door vides te creëren. Of, zoals in het project Amstelloft, een trap die bijna over de hele breedte van de woning doorloopt: de tribuneloft. Ook bij dit type loft bepalen de bewoners zelf de inrichting binnen de ruimte en hebben de initiatief nemende architecten juist een stempel op de vormgeving van het casco gedrukt: Marc Koehler Architects e.a. hebben de serie Casco- en Superlofts voorzien van een strak design. WE architecten (Amstelloft) heeft een hedendaagse interpretatie gegeven op karaktervolle gebouwen als oude scholen, kerken en pakhuizen. Projecten als Lofts aan de Amstel (Studioninedots) en CPO Samenwerkers Amstel C1 (Olaf Gipser Architects) doorbreken de bij woningbouw gebruikelijke tunnelbouw en bijbehorende beukmaten door casco-woningen binnen een gebouw met kolommen te bouwen. Amstellofts komt daarbij op een vrije overspanning van 12,5 m.
Wederom wordt bevestigd dat veel kwaliteiten die normaalgesproken voorgeschreven worden in het Bouwbesluit vanzelf, in royale mate gebouwd worden wanneer bewoners of architecten vroeg invloed hebben op het ontwerp en ontwikkelproces. Het is al bijna gewoon dat vrijwel alle bouwgroepprojecten verdiepingshoogtes hebben die ver boven de minimumeis van het Bouwbesluit liggen, maar vooral de balkons vallen dit jaar op.
Er zijn bijvoorbeeld gebouwen die omgeven zijn door balkons zoals BlackJack of JFK Smartlofts. In het laatste geval zijn de balkons een belangrijk hulpmiddel bij de make-over van het voormalig stadsdeelkantoor: van een onaantrekkelijk kantoorgebouw met witte beplating naar een uitnodigend woongebouw. De tweede categorie zijn de verdiepingsbrede balkons of terrassen. Die zijn te vinden bij drie van de vier projecten in het Amstelkwartier, bij PATCH22 en bij CPO Amstelwijck (Zuidas). Ook bij Lofts aan de Amstel zijn de balkons een belangrijk vormgevend element in de gevel waarin daglichttoetreding en groen (plantenbak) slim zijn geïntegreerd.
Bij Nova Zembla Lofts zijn de balkons 13 m2 en geïnspireerd op oude fabrieken in Brooklyn (New York) en staat de bewoners ook een recreatiedek ter beschikking.
Van de individuele zelfbouwers in de Bosrankstraat en in Nieuw-West wisten we al dat zelfbouwers graag samenwerken als dat voordelen oplevert. In de Bosrankstraat (Buiksloterham) is dat door gezamenlijk te heien en in gesprek te gaan met de gemeente over de inrichting van de openbare ruimte. In Nieuw-West (Getijenveld) door gezamenlijk aan te besteden en dat is ook dit jaar weer gebeurd bij de Dudok de Withof 1-10.
Ook voor collectieven die naast elkaar bouwen kan samenwerking wat opleveren. Dit is gebeurd bij de vier collectieve kavels in het Amstelkwartier. Voor de halfverdiepte parkeergarage is gezamenlijk opdracht gegeven. Ondank de realisatie door één aannemer is de invloed van de verschillende opdrachtgevende collectieven zichtbaar in de garage: door andere constructie elementen en afwerkingsmaterialen. Dat binnen een groot CPO-project samenwerken wat op kan leveren bewijst Nautilus (Hein de Haan A+S). Dit is met 43 woningen, een theater, logeerkamer en bar annex expositieruimte het grootste collectieve project. Naast veel voorzieningen heeft deze samenwerking duurzame en betaalbare woningen opgeleverd.
Verschillende zelfbouwculturen in een stad
Uit de verschillende aanpakken voor collectieve projecten en uit de fotoreportage van de individuele kavels blijkt dat elke buurt zijn eigen zelfbouwcultuur kent. Dat volgt uit een samenspel tussen de regels die gesteld worden door de gemeente en de groep zelfbouwers die op een locatie neerstrijkt. Zo lieten de opdrachtgevers van CPO Amstelwijck een project met Zuidas allure bouwen: royale entreehallen met een kroonluchter, tweekleurig metselwerk in diverse verbanden en een geheel verdiepte parkeergarage. En wordt er in Buiksloterham geëxperimenteerd met materialen zoals de kaswoning, de marktplaatswoning en diverse vormen van houtbouw. Hier geldt dat ook voor de vormgeving van de woningen. Die zijn in een aantal gevallen voorzien van overstekken en expressief vormgegeven balkons. In Drostenburg (Zuidoost) wordt er op bescheiden schaal gevarieerd, vooral in bouwvolume en materialen. De vrijstaande woningen in Zuidoost (‘s Gravendijkdreef) zijn moderner dan in Nieuw-West (Lutkemeerweg), waar meer traditionele combinaties van baksteen met een pannendak gebouwd zijn. In Getijenveld leidt de gezamenlijke aanbesteding tot een uniform gevelbeeld terwijl er op de Maria Montessori-locatie eenheid is in de raamindelingen maar grote variantie in kleuren van de gevels.
Op het Rieteiland Oost (IJburg) staan vooral woningen die er uit zien als composities van blokken, soms met een gewaagd overstekje. En omdat zelfbouwers nu eenmaal niet in hokjes te vangen zijn is er ook wel eens gewoon sprake van een bijzondere woning op een bijzondere plek zoals de houten kapwoning aan de Noorder IJdijk 105 C.
Zelfbouwmarkt en aangepaste werkwijze
De Zelfbouwmarkt vond zaterdag 29 oktober plaats op het Westergasterrein. Ongeveer 1400 bezoekers kwamen af op de informatiekramen van de projecten en de zelfbouwworkshops. Zo werden er cursussen gegeven waarin uitleg werd gegeven over individuele zelfbouw, het bouwen met een groep en de nieuwe gemeentelijke procedures.
Op de Zelfbouwmarkt is ook het kavelaanbod van 2016 bekend gemaakt. Dit bestaat uit acht kavels voor bouwgroepen voor in totaal ongeveer 120 appartementen en 62 kavels voor individuele zelfbouw. Op de Zelfbouwmarkt was ook informatie te verkrijgen over de verschillende vormen van zelfbouw op Centrumeiland. Voor het Centrumeiland gaat de inschrijving begin 2017 van start.
Aangepaste inschrijfprocedures en nieuwe voorwaarden
Voor individuele zelfbouw bleek de methode ‘wie het eerst komt, wie het eerst maalt’ niet meer houdbaar vanwege de enorme belangstelling en de wachtrij die ontstond voorafgaand aan de Zelfbouwmarkt. Dit jaar is de gemeente overgegaan op een inschrijf- en lotingprocedure. De zelfbouwkavels voor individuele zelfbouw worden aan natuurlijke personen toegewezen op basis van loting van volgnummers. Er geldt een woonplicht van drie jaar. Collectieve zelfbouwkavels worden gelabeld voor CPO (Collectief Particulier Opdrachtgeverschap) of MO (Mede-opdrachtgeverschap).
Voor beide wordt een selectieprocedure doorlopen. MO-kavels worden aangeboden via Tenderned en voor CPO-kavels geldt dat uitsluitend CPO-bouwgroepen die zijn geregistreerd in de Kaartenbak kunnen deelnemen aan de selectieprocedure. De Kaartenbak wordt gevuld met CPObouwgroepen die op zoek zijn naar een kavel of een bestaand pand om woningen te ontwikkelen. Groepen kunnen zich aanmelden voor de Kaartenbak als zij uit minimaal vier bouwgroepleden (vier huishoudens) bestaan die gezamenlijk zelfbouwwoningen willen ontwikkelen voor eigen bewoning. Meer informatie over zelfbouw is te vinden op: www.amsterdam. nl/zelfbouw