Anita Blom
Ook dit jaar bezocht een jury acht projecten, voorgedragen voor de Geurt Brinkgreve Bokaal 2015. De shortlist van de acht herbestemmingsprojecten is tot stand gekomen door een voorselectie uit een lijst van 54 uitgevoerde plannen door de gemeente Amsterdam Grond en Ontwikkeling, Monumenten en Archeologie en de Vereniging Vrienden van de Amsterdamse Binnenstad.
De jaarlijkse prijs is in 2006 ingesteld voor het beste bouwproject op het gebied van herbestemming en renovatie. De naamgever Geurt Brinkgreve (1917-2005) was beeldhouwer, maar is in Amsterdam vooral bekend geworden om zijn strijd voor het behoud monumentaal erfgoed in de binnenstad.
Herbestemming is de afgelopen jaren een bijna gewoon gebruik geworden in de bouwpraktijk van architecten en opdrachtgevers. Toch geeft het benoemen van goede voorbeelden van transformatie en het selecteren daarvan voor een prijs als de Geurt Brinkgreve Bokaal een extra stimulans aan de waardering van herbestemmingsopgaven. Want door de nog steeds groeiende leegstand bij kantoren, winkels, kerken en scholen blijft deze opgave urgent. Goede voorbeelden en de hoge waardering daarvan bij gebruikers zorgen er bovendien voor dat opdrachtgevers blijven investeren in deze niet altijd eenvoudige bouwpraktijk.
Goed opdrachtgeverschap is daarom voor de jury een belangrijk uitgangspunt. De GBB is een prijs die zich richt op opdrachtgevers. De vijf criteria waardoor de jury zich heeft laten leiden in haar oordeel waren: de creativiteit waarmee de transformatie is uitgevoerd, de omgang met de erfgoedwaarden, de maatschappelijke waarde van het gebouw voor de omgeving, het proces van tot stand komen van het project en de mate waarin duurzaamheid is meegenomen.
Goed opdrachtgeverschap is voor de jury een belangrijk uitgangspunt
De jury van de Geurt Brinkgreve Bokaal 2015 bestond v.l.n.r. uit Gerard Groener (voorzitter), werkzaam als ontwikkelaar en eigenaar in de winkelcentrumsector en recent betrokken bij de herontwikkeling van Palazzo del Lavoro in Turijn; Anita Blom (verslag), senior-specialist wederopbouw en naoorlogse stedenbouw bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (Ministerie van OCW); en André van Stigt, gespecialiseerd in restauratie, renovatie en hergebruik (revitalisering) van bestaande en vaak monumentale gebouwen en architect van De Hallen Amsterdam, het winnende project van vorig jaar.
De jury werd ondersteund door Bart Truijens en Sabine Lebesque van de gemeente Amsterdam, Grond en Ontwikkeling. De prijs werd mede georganiseerd door Monumenten en Archeologie en de Vereniging Vrienden van de Amsterdamse Binnenstad.
De acht projecten van de shortlist waren zeer verschillend, zowel in omvang, opgave, type gebouw, plek, doelgroep, etc. Een selectie door vergelijking kon daardoor voor de jury geen effectieve methode zijn. Ieder gebouw is daarom
op zijn eigen merites beoordeeld aan de hand van de bovengenoemde
criteria.
Opvallend dit jaar was dat er veel minder grootschalige projecten waren, hetgeen ook tot uitdrukking kwam in de voorselectie. Kleinschaligheid levert vaak beter maatwerk bij het bestaande gebouw, maar het is ook een tendens
van deze tijd. Grootschalige herontwikkeling van gebieden heeft ook plaatsgemaakt voor kleinere ingrepen, passend binnen bestaande structuren.
Wellicht heeft dit te maken met het willen vermijden van financiële risico’s en de ontstane financiële krapte bij woningcorporaties, voorheen belangrijke opdrachtgevers bij (grootschalige) herbestemmingsprojecten. Als het gaat om
welk financieel risico de opdrachtgever heeft genomen of heeft aangedurfd, wil dat volgens de jury niets zeggen over de gerealiseerde kwaliteit.
Het gaat bij deze herbestemmingsprijs natuurlijk ook, geheel volgens het adagium van Geurt Brinkgreve, om de visie - en soms ook lef – van een opdrachtgever om een bestaand gebouw te willen behouden. Die visie bleek niet
altijd uit de toelichtingen bij de ingediende plannen noch uit de presentatie ter plekke. Beperkte visie op (de wijze van) behoud was voor de jury een belangrijke overweging om een project niet te nomineren. Bij kleinere herbestemmingsprojecten is de opdracht ook in het algemeen veel preciezer, zowel ten opzichte van het gebouw als de omgeving. Dit laatste zorgt dan ook vaker voor een vermeerdering van de maatschappelijke waarde voor de buurt en bij de buurtbewoners. Ook hierbij zagen de juryleden grote verschillen in benaderingswijze.
Ook duurzaamheid was niet bij alle projecten een even belangrijk principe bij de transformatieopgave. Daar waar het ging om de omzetting in een woonfunctie, waarbij de verwachte levensduur van het pand uiteraard een belangrijk gegeven is, werd duurzaam heid als opgave sterk meegenomen. In het geval van de herbestemming van de parkeergarage tot een plek voor exotisch eten en drinken was kiezen voor duurzaamheid geen optie. De opgelegde tijdelijkheid van de nieuwe functie en de oorspronkelijke functie maakten investeren in duurzaamheid onrendabel voor de exploitatie.
En tot slot was er natuurlijk de hamvraag: wat zou Geurt Brinkgreve van dit herbestemmingsproject gevonden hebben? Als jury hebben wij geantwoord in zijn naam: bijzondere opdrachtgevers doen ertoe, opdrachtgevers die oog hebben voor behoud van een gebouw en voor het gebruik en beleving daarvan door mensen!
De Projecten
Vm. Rijkskantoor voor Geld- en Telefoonbedrijf
Opdrachtgever: Europe Hotels| Private Collection
Architect: Office Winhow, BK architecture
Gebouw is rijksmonument, ontworpen door J. Crouwel (1925). Het pand is getransformeerd tot vijf-sterrenhotel met openbare voorzieningen (restaurant en bar) op de bovenste verdieping, met prachtig uitzicht op de stad en het Koninklijk Paleis. De contrasterende dakopbouw ligt binnen bestaande contouren en is in kleurstelling terughoudend. Het pand aan de overkant, de voormalig KAS-Bank, is eveneens verworven voor hotelfunctie, maar zal ook meerdere publieksfuncties krijgen (dit kon uiteraard nu niet meegewogen worden in het oordeel van de jury). Het investeringsniveau is hoog. De buitengevel is zorgvuldig aangepakt. Het concept van de hotelketen drukt echter zwaar op het interieur, waarbij maar weinig oorspronkelijke elementen behouden zijn gebleven (trappenhuizen en de dragende betonstructuur). Helaas ligt de entree aan de achterzijde door de reeds aan de voorzijde gevestigde supermarkt. Dit komt de aansluiting met de stad niet ten goede. De visie van de opdrachtgever op het behoud van het gebouw is niet duidelijk, noch de genomen risico’s daarvoor.
Amundsenhofje
Vm. Fatimaschool
Opdrachtgever: Vereniging CPO Amundsenhofje
Architect: Hulshof Architecten 
De bestaande school uit 1953 van de architecten Evers en Sarlemijn met zes lokalen en twee gymzalen zijn herbestemd tot zeven woningen. Op het schoolplein zijn drie woningen toegevoegd en een omsloten, gezamenlijke binnentuin. Deze herbestemming is een sympathiek project waarbij de waardering vooral ligt in het behouden blijven van de stedenbouwkundige eenheid van dit van oorsprong katholieke complex rond de monumentale Josephkerk. De architect heeft veel geïnvesteerd in de toekomstige bewoners en goed geluisterd naar hun woonwensen, maar dit is wel ten koste gegaan van het behoud van karakteristieke elementen, zoals trappen en stalen ramen. Positief is de grote aandacht voor de duurzaamheid (sedumdak, zonnepanelen, warmte-koudeopslag en zonneboilers). Overall mist de jury bij de uitwerking het herkenbaar houden van het oorspronkelijke karakter van het gebouw, waardoor betwijfeld wordt of hergebruik hier optimaal is.
Opdrachtgever: DUWO, Rochdale
Architect: Knevel Architecten 
Het gebouw van Dudok (1964) is getransformeerd naar studentenhuisvesting, met een hostel op de begane grond. Hierbij is de hoofdingang naar de andere zijde van het gebouw geplaatst, zonder de daarbij noodzakelijke architectonische opwaardering te onderkennen. Door plaatsing van achterzetramen en de renovatie van de kopgevels met geglazuurde tegels is het beeld behouden. De uitvoering is erg monofunctioneel, 245 studentenwoningen, zonder aanvullend programma dat de buurt ten goede had kunnen komen. Er is een bewuste keuze gemaakt voor een betaalbare huur, vanwege het gebrek aan betaalbare studentenhuisvesting in Amsterdam. De jury is noch door het gerealiseerde programma, noch de gegeven toelichting overtuigd van de kwaliteit van het opdrachtgeverschap bij deze herbestemming. Wellicht heeft de architect hier ook onvoldoende een rol in kunnen spelen.
Opdrachtgever: Kroonenberg Groep
Architect: Rappange & Partners architecten
De voormalige bioscoop (rijksmonument) is omgebouwd tot een horecagelegenheid. De fraaie gevel van dit rijksmonument is op zeer zorgvuldige wijze gerestaureerd en gereconstrueerd. Van het interieur was niets over door het vorige gebruik (Houtsma Keukens) en had dus geen cultuurhistorische waarde, wat de keuze voor een nieuwe functie vereenvoudigde. Bij de verbouw is de binnenzijde kaal gemaakt tot op de onafgewerkte bouwmuren. Door de gehandhaafde tussenverdieping en het toegevoegde ‘balkon’ heeft het interieur een speelse ruimtelijkheid gekregen. Het contrast tussen de zorgvuldig gerestaureerde gevel en het quasi-industriële interieur komt echter onwaarachtig over. Een gemiste kans, volgens de jury. Er zijn geen voorzieningen voor verbetering van de duurzaamheid aangebracht. Positief is de publieksfunctie die het pand gekregen heeft. Zowel de opdrachtgever als architect hadden op basis van eerdere projecten meer verwachtingen gewekt dan in dit project zijn waargemaakt.
Opdrachtgever: Jumbo Supermarkten, Eigen Haard
Architect: Rijnboutt
Deze voormalige Storkloods heeft een nieuwe functie als foodmarkt gekregen, waarbij het industriële karakter van het exterieur en delen van het interieur (dakspanten, lichtstraten en de originele hijselementen) door de architect op fraaie wijze zijn gerenoveerd en verbeterd. Door het terugbrengen van de lichtstraten is door de toetreding van daglicht ook een prettige sfeer ontstaan. Het winkel- en inrichtingsconcept van de gebruiker Jumbo Foodmarkt is echter toegepast zonder echt rekening te houden met de kwaliteiten van het gebouw en zonder overleg met de architect. Het interieur verwordt hierdoor tot een decor, dat weliswaar fraai oogt, maar het gebouw niet volledig tot zijn recht laat komen. De architect had wellicht beter voor het geheel de opdracht moeten krijgen. De toevoeging van deze versmarkt, een sterke publieksfunctie, aan dit deel van Amsterdam Noord is evenwel zeer succesvol en een goed initiatief.
De jury koos voor de volgende drie nominaties
World of Food Amsterdam
Vm. parkeergarage
Opdrachtgever: Lingotto Ontwikkeling
Architect: Ted Schulten architecten, Harvey Otten Architectuur
De jury werd vrolijk van dit project. Deze (deels) voormalige parkeergarage is getransformeerd tot een plek om te eten en te drinken, aansluitend bij de cultuur van de wijk en de gedachte: eten verbindt mensen. Vanwege de tijdelijkheid is niet veel aandacht geschonken aan isolatie en duurzaamheid, wel is er veel aandacht voor hergebruikte bouwmaterialen. De ingrepen zijn eenvoudig en vindingrijk uitgevoerd. Door de gevelbeplating van de begane grond te verplaatsen naar de verdieping, ontstond een gebouw op kolommen, die de relatie met maaiveld aantrekkelijker maakt en het volume van het gebouw meer in balans brengt. Door gaten in de vloeren te zagen ontstond ruimte, licht en verdiepingshoogte. Het project is een mooie toevoeging in Zuidoost, voor bewoners, de studenten uit de naastgelegen campus (ook tijdelijk) en kantoorpersoneel uit de omgeving. Lof ook voor de maatschappelijke rol van McDonald’s, die door 15 jaar huur vooruit te betalen, geholpen heeft het project van de grond te krijgen en zorgt voor werkgelegenheid voor tientallen jongeren uit de buurt. De jury betreurt de door het stadsdeel afgedwongen tijdelijkheid. Als het bestaansrecht bewezen is, zou er ook een langere exploitatietijd mogelijk moeten worden. Dan kan er alsnog in duurzaamheid geïnvesteerd worden.
Entreegebied De Nieuwe Ooster
Opdrachtgever: Gemeente Amsterdam
Architect: Bierman Henket architecten, Karres en Brands landschapsarchitecten
Wat bij dit herinrichtingsproject vooral indruk maakte, is de uitstekende rolvervulling van de opdrachtgever (won in 2014 de Gouden Piramide voor goed opdrachtgeverschap). De opdrachtgever toont zich zeer begaan met gebruikers en bezoekers, toont inleving en herbezinning op de rituelen van begraven en cremeren. Bij de herontwikkeling is niet alleen gekeken naar een architectonisch fraaie aanpassing van de gebouwen, maar ook naar de perceptie en gebruik van de landschappelijke setting daaromheen. Ook is nagedacht hoe de buurt meer betrokken kan worden bij de beleving van de begraafplaats. Ofschoon het bij dit project strikt genomen niet om herbestemming gaat, maar meer om herbezinning en herontwikkeling, meent de jury dat het opdrachtgeverschap en de wijze van denken over transformatie geheel past in het gedachtegoed van de Brinkgreve Bokaal.
Winnaar van de Geurt Brinkgreve Bokaal 2015
De Tandwielenfabriek
Opdrachtgever: Buro Amsterdam
Architect: Ronald Janssen Architecten, Donald Osborne Architect
Bijzonder dat het pand behouden is gebleven na veertien jaar leegstand: het bestemmingplan staat nieuwbouw toe met een hoger bouwvolume. De Fabriek van Blom Tandwielen is getransformeerd tot twaalf rug-aan-rugwoningen, die ook geschikt zijn voor werken aan huis. Het planproces heeft in nauw overleg met de buurt plaatsgevonden, waardoor maatschappelijke meerwaarde is gecreëerd. Hiermee is een beeldbepalend, maar zeer verwaarloosd gebouw in de historische binnenstad behouden gebleven en is een desolaat achterafgebied opgewaardeerd en teruggegeven aan de stad. De bouwtechnische ingrepen zijn zorgvuldig, de aanpassingen voor de toegangen zijn minimaal en logisch. Het casco met stalen dakspanten en de sheddaken zijn zichtbaar gehouden. Buitenruimtes zijn gerealiseerd binnen de oorspronkelijk daklijn. Er is een klein bedrag gereserveerd voor herstel en verbetering van het groen in de buurt. Binnen de mogelijkheden van het gebouw zijn de kansen van duurzaamheid benut. De jury was unaniem in haar waardering van zowel de herbestemming als de kwaliteit van het opdrachtgeverschap.
Geurt Brinkgreve (1917-2005), opgeleid als beeldhouwer en als medailleur, streed voor het behoud en herstel van de Amsterdamse binnenstad. Dat deed hij als bestuurlid en redacteur bij de Bond Heemschut, als gemeenteraadslid en als hij initiatiefnemer van o.a. de Amsterdamse Maatschappij tot Stadsherstel en als medeoprichter van de Vereniging Vrienden van de Amsterdamse Binnenstad. Hij kreeg daarvoor diverse onderscheidingen.
Geurt Brinkgreve begreep de bijzondere waarde van de binnenstad op een cruciaal moment in de recente geschiedenis van Amsterdam. Brinkgreve voerde niet alleen actie, hij gaf ook het goede voorbeeld door restauraties ter hand te nemen. Hij liet daarmee zien dat vervallen panden opgeknapt konden worden en voorzien van modern wooncomfort, zodat hun waarde voor het stadsgezicht behouden bleef. Het ging Brinkgreve niet alleen om monumenten maar juist om het gebruik en de beleving ervan door mensen. Het ging hem bovendien niet alleen om het behoud van het stedenschoon; de historische architectuur kon immers alleen gered worden als de gebruiksfunctie behouden bleef.
Ook dit jaar bezocht een jury acht projecten, voorgedragen voor de Geurt Brinkgreve Bokaal 2015. De shortlist van de acht herbestemmingsprojecten is tot stand gekomen door een voorselectie uit een lijst van 54 uitgevoerde plannen door de gemeente Amsterdam Grond en Ontwikkeling, Monumenten en Archeologie en de Vereniging Vrienden van de Amsterdamse Binnenstad.